Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe

Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (TOPR). Organizacja zajmująca się w Tatrach od 1909 ratowaniem turystów i narciarzy, którzy zostali ranni, zachorowali lub znaleźli się w niebezpieczeństwie, oraz znoszeniem zwłok osób, które poniosły śmierć w górach; ponadto prowadzi akcję zapobiegającą wypadkom w górach.

Wskutek wzrastającej liczby nieszczęśliwych wypadków w Tatrach, w 1907 Mariusz Zaruski powziął myśl stworzenia takiej organizacji. Do tego czasu każdą wyprawę ratunkową organizowano dorywczo, zwykle z dużymi trudnościami, gdyż brakowało sprzętu oraz chętnych i wyćwiczonych ratowników. W 1908 Zaruski i Mieczysław Karłowicz mieli już konkretny plan takiego stowarzyszenia.

W lutym 1909 zginął w Tatrach w lawinie Karłowicz, co przyspieszyło powołanie do życia TOPR z siedzibą w Zakopanem. Statut TOPR został zatwierdzony przez władze adm. 29 X 1909, jest to więc oficjalna data powstania TOPR, chociaż faktycznie działało ono już w lecie 1909.

Najważniejszą część TOPR stanowiła Straż Ratunkowa, składająca się z członków czynnych, którzy przeprowadzali akcje ratunkowe. Poza tym istnieli członkowie hon. oraz tacy, którzy nie brali udziału w wyprawach ratunkowych, lecz jedynie wspierali TOPR pieniężnie; po I wojnie świat. ta ostatnia kategoria członków przestała istnieć i zaniechano nazwy Straż Ratunkowa na oznaczenie grupy ratowników.

Pierwszym kierownikiem TOPR (zwanym początkowo naczelnikiem Straży Ratunkowej TOPR) został Zaruski, właściwy twórca i organizator TOPR. Oprócz niego pierwszymi ratownikami TOPR (od 1909) byli górale przewodnicy: Klemens Bachleda, Stanisław Gąsienica-Byrcyn, Jędrzej Marusarz-Jarząbek, Jan Pęksa, Szymon Tatar młodszy, Wojciech Tylka-Suleja, Jakub Wawrytko-Krzeptowski (starszy) oraz taternicy zakop.: Henryk Bednarski, Józef Lesiecki i Stanisław Zdyb (dwaj z nich, Byrcyn i Marusarz, uczestniczyli w wyprawach ratunkowych jeszcze po II wojnie świat.).

W okresie 1910-13 ratownikami zostali dalsi przewodnicy: Jan Stopka-Ceberniak i Jan Obrochta-Bartków oraz taternicy: Paweł Kittay, Stefan Mazurkiewicz, Janusz i Jerzy Żuławscy, Leon Loria, Jan Małachowski, Konstanty Aleksandrowicz, Tadeusz Korniłowicz i Józef Oppenheim, a w 1918 jeszcze Rafał Malczewski i Adam Wisłocki.

Dopiero w 1930-37 przybyli dalsi ratownicy, mianowicie przewodnicy (którzy od 1930 obowiązkowo należeli do TOPR): Andrzej Wawrytko-Krzeptowski, Wojciech Wawrytko-Krzeptowski (jeden i drugi), Józef Wawrytko-Krzeptowski, Jan i Józef Tomków-Gąsienicowie, Wawrzyniec Dzielawa, Józef Bachleda-Wala, Józef Stopka-Krzeptowski, Stanisław Gąsienica-Szymków z Lasa, Stanisław Roj, Józef Krzeptowski, Andrzej Marusarz jun., Szymon Zarycki, Stanisław Majerczyk, Franciszek Łojas, Wojciech Juhas, Jakub Wawrytko-Krzeptowski jun. i Władysław Gąsienica oraz taternicy: Zdzisław Rittersschild, Stanisław Krystyn Zaremba, Bronisław Czech, Witold H. Paryski, Jan Staszel, Zbigniew Korosadowicz i Jan Kazimierz Petecki.

Razem w 1909-39 było 50 ratowników TOPR, z tych jeden zginął na wyprawie ratunk. (Klimek Bachleda w 1910). Oprócz nich liczni in. przewodnicy i taternicy brali w tych latach dorywczo udział w wyprawach ratunk., chociaż członkami TOPR nie byli nigdy, albo zostali nimi dopiero później. Do 1952 liczba ratowników TOPR przekroczyła 100 (w tym pierwsza kobieta, Zofia Radwańska-Paryska, w 1945), wielu ich jednak do tego czasu zmarło, zwł. w czasie I i II wojny świat., w tym dwóch zginęło w hitlerowskich obozach koncentr. (A. Wisłocki i B. Czech), a jeden z rąk gestapo (Józef Gąsienica-Tomków). W okresie 1909-39 kierownikiem TOPR był najpierw Zaruski, formalnie do 1926, a w rzeczywistości tylko do sierpnia 1914, gdy wyruszył na wojnę, bo później bywał w Zakopanem tylko dorywczo. Następnie kierownikiem był Oppenheim, formalnie od 1926, a faktycznie od 1914.

W okresie tym prezesami zarządu TOPR byli m.in.: Kazimierz Dłuski (1909-19), Karol Stryjeński (1926-30), Zaruski (1930-35), Tadeusz Malicki (1935-39). Funkcje lekarza TOPR pełnili kolejno: dr Wacław Kraszewski (od 1909), dr Gustaw Nowotny (sen.), W. H. Paryski (1928-1939 i 1945-1946), dr Antoni Krzyżak (do 1952 i potem w GOPR 1952-1961).

Za kierownictwa Zaruskiego (1909-26) działalność TOPR polegała na wyprawach ratunk., na zaopatrywaniu schronisk w podręczne apteczki i sprzęt ratunk. oraz na wydawaniu afiszów ostrzegawczych dla turystów. Udoskonalono sprzęt, a członkowie byli szkoleni w ratownictwie górskim i w udzielaniu pierwszej pomocy.

Za kierownictwa Oppenheima (1926-39), głównie w drugiej połowie tego okresu, w związku ze wzrastającym ruchem tur. i narc. wprowadzono dyżury ratowników w Zakopanem i w miejscach, gdzie zdarzały się częściej wypadki (na Kasprowym Wierchu i Gubałówce) oraz wystawiano posterunki ratowników na zawodach narciarskich. Rozszerzono też i lepiej zaopatrzono sieć stacji ratunk. w schroniskach Tatr Polskich. Udzielono także pomocy w zorganizowaniu ratownictwa w Karpatach Wschodnich.

W okresie międzywoj. zaszły również zmiany organizacyjne, gdyż w 1927 TOPR stało się Sekcją Ratunkową PTT, a w 1935 Sekcją Ratunkową Oddz. Zakop. PTT (przy zachowaniu pierwotnej nazwy TOPR); nie były to jednak zmiany zasadnicze, gdyż związki TOPR z PTT zawsze były ścisłe. Istotna zmiana zaszła jedynie w 1930, gdy dla przewodników tatrz. wprowadzono obowiązek należenia do TOPR.

W okresie II wojny świat., po przerwie spowodowanej wybuchem wojny i nieobecnością kierownika, niem. władze okupacyjne już w 1940 mianowały kierownikiem Z. Korosadowicza i poleciły mu wznowienie działalności TOPR, teraz pod nazwą Tatra-Bergwacht. W tej formie TOPR działało do wyzwolenia Zakopanego w styczniu 1945, udzielając pomocy głównie niem. turystom, ale również i mniej licznym polskim; ratownicy TOPR dyżurowali też w zimie na Kasprowym Wierchu.

Po wyzwoleniu Zakopanego TOPR (znowu pod swą właściwą nazwą) kontynuowało działalność, już w lutym 1945 ratując rannych » partyzantów słow. i radz. spoza linii frontu w Zuberskiej Dolinie (akcja ta stała się potem tematem filmu Błękitny Krzyż ).

Wojna i pierwsze miesiące po niej spowodowały duże straty w sprzęcie i w ludziach. Te ostatnie uzupełniono szybciej (w 1945-46 przybyło 17 ratowników i 25 członków adeptów), a ze sprzętem i funduszami było trudniej, działalność TOPR jednak mimo różnych zmian organizacyjnych rozwijała się, dostosowując się do rosnącego ruchu tur. i narciarskiego.

Po wyzwoleniu kierownikami TOPR byli kolejno: Z. Korosadowicz, J. Oppenheim, W. H. Paryski, Wojciech Wawrytko-Krzeptowski, Z. Korosadowicz i Tadeusz A. Pawłowski.

W 1952 powstało w Polsce » Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (GOPR), obejmujące swą działalnością wszystkie góry Polski; wtedy TOPR stał się jedną z regionalnych grup GOPR, z zachowaniem swej nazwy. Przy reorganizacji GOPR w 1956 TOPR stracił swą nazwę i stał się Grupą Tatrzańską GOPR.

W okresie istnienia TOPR (1909-56) jego ratownicy byli zobowiązani stawiać się na wyprawy ratunk. na każde wezwanie kierownika. W całych dziejach TOPR było zaledwie parę wypadków, że góral ratownik odmówił wzięcia udziału w akcji ratunkowej. Poza tym ratownicy (przewodnicy i taternicy) stawiali się zawsze szybko i chętnie na każde wezwanie i ofiarnie nieśli pomoc potrzebującym. Godło TOPR, niebieski krzyż, stało się symbolem poświęcenia dla ratowania bliźniego.

Członkami hon. TOPR zostali: Mariusz Zaruski (w 1935), Jakub Wawrytko-Krzeptowski starszy (1935) i Jędrzej Marusarz-Jarząbek (1945); ponadto Zaruski od 1930 był hon. kierownikiem, a od 1935 hon. prezesem TOPR. Liczni ratownicy TOPR otrzymali wysokie odznaczenia państw. i in. Ratowników TOPR i GOPR uczczono pomnikiem w Zakopanem (k. Domu Turysty), wyprawę po rannych partyzantów upamiętniono tablicą na Dworcu Tatrz. w Zakopanem, a Klimkowi Bachledzie, który zginął na wyprawie ratunk., są poświęcone dwie tablice: jedna w Zakopanem na Dworcu Tatrz., druga na Tatrz. Cment. Symbolicznym pod Osterwą. Wyprawy ratunk. TOPR były wielokrotnie opisywane, m.in. w książkach M. Zaruskiego, W. Żuławskiego i K. Steckiego jun.

Dnia 19 V 1990 członkowie Grupy Tatrz. GOPR uchwalili usamodzielnienie swej grupy pod jej pierwotną nazwą: Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Dnia 13 XI 1991 TOPR został sądownie zatwierdzony jako samodzielna organizacja, a Grupa Tatrz. GOPR przestała istnieć. Kolejni naczelnicy odrodzonego TOPR: Piotr Malinowski (do 8 V 1993), Robert Janik (od 8 V 1993). Prezesi TOPR: Wojciech Krok (od 1991), wiceprezes: Władysław Cywiński (od 8 V 1993).

Zob. też: ratownictwo, Zaruski Mariusz.

Lit. (oprócz książek wspomnianych autorów). - Tadeusz A. Pawłowski: Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. "Wierchy" 18, 1948. - 50 lat ratownictwa górskiego. Za. 1959. - Sygnały z gór. Wa. 1973.

---