W jaskini Małej w Dol. Mułowej fot. Sądecki Klub Taternictwa Jaskiniowego

Jaskinia (def) - to naturalna, osłonięta od góry próżnia skalna, z wylotem na zewnątrz, dostępna dla człowieka.

Ze względu na czas powstania jaskini w stosunku do czasu powstania skały, w której jaskinia powstała, jaskinie dzielimy na:

1. Jaskinie Pierwotne - powstałe równocześnie z powstaniem skały.

Jaskinie lawowe - przy łagodnej erupcji wulkanu ze stożka wulkanicznego spływają liczne potoki lawowe. Zaprzestanie działalności wulkanu powoduje zaprzestanie dostarczania lawy do potoku. Ponieważ potok stygnie najpierw w warstwie zewnętrznej, dochodzi do wypłynięcia lawy z warstwy wewnętrznej i utworzenie pustki. Jaskinie lawowe mają charakter lekko nachylonych rur, o różnej średnicy. W jaskiniach tych często występują nacieki syngenetyczne - czyli powstałe równocześnie z powstaniem jaskini (zastygła kapiąca lawa ze stropu - syngenetyczne stalaktyty, nakapana lawa na spągu - syngenetyczne stalagmity).

2. Jaskinie Wtórne - powstają po powstaniu skały. Jest ich zdecydowanie więcej niż jaskiń pierwotnych, a dzielą się na:

Jaskinie tektoniczne - powstałe na spękaniach, szczelinach, uskokach, odspojeniach skał np. wskutek osuwisk. Szczególnie strefa uskoków jest predysponowana do tworzenia się tego typu jaskiń. Strefa uskoków jest mocno strzaskana, co sprzyja usuwaniu przez wodę rumoszu i tworzeniu się jaskiń. Przykładem takich jaskiń są jaskinie powstałe w Beskidach, w piaskowcach.

Jaskinie pseudokrasowe - powstałe tylko częściowo wskutek rozpuszczania skał przez wodę. Jedyną jaskinią pseudokrasową w Polsce jest jaskinia w miejscowości Mechowo koło Pucka. Powstała ona w następujący sposób: warstwa piasku o miąższości około 1,5 m została pokryta warstwą źle zdiagenezowanego wapnia. Przez warstwę wapienia przesączała się woda jednocześnie nasycając się kwaśnym węglanem wapnia. Dochodząc do warstwy piasku z wody wytrącał się węglan wapnia powodując spajanie luźnego piasku. W tych miejscach powstał piaskowiec o spoiwie wapnistym, tworząc rodzaj kolumn. Niespojona warstwa pozostałego piasku została później wypłukana przez wodę, tworząc między kolumnami jaskinię. Jaskinia ma charakter labiryntu.

Jaskinie krasowe - powstają na skutek procesów krasowych, które polegają na rozpuszczaniu przez wodę niektórych skał zwanych krasowiejącymi. Termin pochodzi od słowa kras lub karst, rodem ze Słowenii.

Krasowieniu ulegają następujące skały:

• sól - Kopalnia w Wieliczce,
• gips - Niecka Nidziańska,
• dolomit - bardzo słabo ulegający procesom krasowym, mimo iż składem bardzo zbliżony jest do wapieni (Ca, Mg) CO₃
• wapień - tworzy bardzo trwały kras i 99% obszarów krasowych jest wapiennych.

Aby powstały zjawiska krasowe powierzchniowe i podziemne potrzebne są warunki strukturalne i klimatyczne. Woda, aby móc krążyć w skałach potrzebuje spękań. Pierwotnie przesącza się przez drobne spękania, potem przepływa, a gdy drogi przepływu powiększają się, następuje nasilenie procesów rozpuszczania i erozji (więcej wody, większa powierzchnia do rozpuszczania). Erozja nasila się dzięki niesionym przez wodę okruchom mineralnym różnej wielkości: okruchy te ścierają skałę, kruszą ją, powodując nie tylko wyniesienie osadów, ale też zwiększenie powierzchni rozpuszczania.

Głównym składnikiem wapienia jest kalcyt - CaCO₃. Ponad to wapień jest zanieczyszczony innymi składnikami, głównie ilastymi.

Wapień ulega rozpuszczaniu na skutek działania wody i zawartego w niej dwutlenku węgla CO₂, który to 300-tu krotnie zwiększa rozpuszczalność wapienia.

Reakcja rozpuszczania wygląda następująco:

CaCO₃ + H₂O + CO₂ = Ca(HCO₃)₂

Wskutek tej reakcji kwaśny węglan wapnia rozpuszczany jest w wodzie, a na miejscu pozostaje frakcja ilasta zwana w jaskiniach gliną jaskiniową, a na powierzchni zwietrzeliną krasową (m.in. terra rosa jest pozostałością z wietrzenia wapieni w klimacie gorącym).

Reakcja jest odwracalna, gdy dojdzie do nasycenia roztworu nie dochodzi już do rozpuszczania wapieni, a w sprzyjających warunkach może dojść do wytrącenia węglanu wapnia z wody i krystalizacji kalcytu.

Szybkość rozpuszczania zależy od klimatu, a to wiąże się ściśle z ilością i temperaturą krążącej wody. Od temperatury zależy też ilość rozpuszczonego w wodzie dwutlenku węgla. Obecność w wodzie dużej ilości kwasów humusowych również sprzyja rozpuszczaniu wapieni.