Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem

Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem, pełna nazwa: Muzeum Tatrzańskie imienia dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem, potocznie także Muzeum Chałubińskiego. P. Zajmuje się zasadniczo całymi Tatrami i całym Podtatrzem, a szczególnie Tatrami Pol. i Podtatrzem Pol., tj. Podhalem oraz pol. częściami Orawy i Spisza, a w pewnej mierze także Babią Górą, Gorcami i Pieninami.

Jest to muzeum regionalne wielodziałowe (ekspozycja stała uwzględnia nie wszystkie działy) z dużą biblioteką regionalną i archiwum oraz bogatymi zbiorami przyr., etnogr., hist., artyst. (malarstwo, grafika), kartogr., fot. i in. Prowadzi działalność wystawową, oświat., nauk., konserwatorską, wydawniczą.

M.T. powstało w 1888, ale inicjatywa założenia w Zakopanem takiego muzeum była znacznie wcześniejsza. W 1875-79 istniało już w Zakopanem niewielkie » Muzeum Tatrzańskie TT w Kuźnicach, potem o potrzebie takiego muzeum pisał bezskutecznie w 1883 » Jan Grzegorzewski.

Właściwa inicjatywa stworzenia obecnie istniejącego M.T. pochodzi z 1886, a inicjatorem był » Adolf Scholtze, który powziął tę myśl po zwiedzeniu Muzeum Karp. w Popradzie. W 1886 i 1887 naradzał się w tej sprawie najpierw z drem Tytusem Chałubińskim, potem z drem Ignacym Baranowskim, drem Władysławem Florkiewiczem i in. miłośnikami Tatr i Podhala, przeważnie z Warszawy.

Na początku 1888 Scholtze rozpoczął właściwe działania, i to równocześnie w dwóch kierunkach: 1) zorganizowanie » Towarzystwa Muzeum Tatrzańskiego jako właściciela i zarządzającego tą placówką muzealną; 2) zdobycie lokalu i zbiorów muzealnych oraz przygotowanie ich ekspozycji.

W czerwcu 1888 był już lokal (zrazu tylko jedna izba wynajęta w domu Jana Krzeptowskiego przy Krupówkach w Zakopanem), w lipcu stały w nim szafy z eksponatami przyr., a w sierpniu 1888 grupa założycieli opracowała i wydała drukiem statut wspom. towarzystwa. Dopiero po zatwierdzeniu tego statutu w maju 1889 mogło się odbyć zebranie konstytuujące towarzystwo (V 1889 w Warszawie) i otwarcie muzeum w obecności Chałubińskiego w Zakopanem (ok. 1 VII 1889).

Zgodnie ze statutem swego towarzystwa muzeum miało być wielodziałowe, ale w chwili otwarcia posiadało tylko eksponaty zool., zakupione od Antoniego Kocyana, a z daru Chałubińskiego jego zbiory mineralog. i bot. (zbiór mchów i zielnik roślin naczyniowych). Dopiero potem powstał dział etnogr. i rosły zbiory in., a lokal objął cały dom (cztery izby).

Zbiory były udostępniane zwiedzającym tylko w sezonie letnim, a opiekunem muzeum był od początku » Władysław Roszek, będący w lecie równocześnie sekretarzem Komisji Klimatycznej, zajmującej zrazu sąsiednie izby. Od 1 VII 1891 opiekunem muzeum został » Walenty Staszel.

W połowie 1892 muzeum przeniesiono do własnego drewnianego budynku, postawionego przy wydatnej pomocy Władysława Zamoyskiego na parceli darowanej na ten cel przez spadkobierców Tytusa Chałubińskiego (tj. Ludwika Chałubińskiego i Jadwigę Surzycką), u zbiegu ul. Chałubińskiego i ul.Zamoyskiego (gdzie potem stał Dom Wycieczkowy im. Stolarczyka). Kustoszem tutaj był dalej (1892-1921) Walenty Staszel.

W całym początkowym okresie 1888-1921, zarówno Roszek jak i Staszel opiekowali się muzeum i udostępniali je zwiedzającym, natomiast urządzaniem ekspozycji oraz porządkowaniem i uzupełnianiem zbiorów zajmowali się zrazu głównie Scholtze i zoolog » Antoni Ślósarski, a potem np. geolodzy »Józef Morozewicz i » Mieczysław Limanowski, zaś in. sprawami parali się członkowie zarządu Towarzystwa Muzeum Tatrzańskiego.

Przy muzeum założono wówczas stację meteorol. i alpinarium. Towarzystwo Muzeum Tatrz. po 1900 w niektórych latach udzielało subwencji na prowadzenie badań nauk. w Tatrach (otrzymali je np. Zygmunt Weyberg i Mieczysław Limanowski). Trochę zbiorów zakupywano, ale większość pochodziła od prywatnych ofiarodawców. W 1910-14 część nie spełnionych zamierzeń założycieli M.T. realizowały dwie sekcje, działające wtedy przy Tow. Tatrz.: » Sekcja Przyrodnicza i » Sekcja Ludoznawcza; obie współdziałały z M.T.

W 1913 zaczęto budowę nowego, murowanego gmachu muzealnego (w którym M.T. mieści się obecnie) wg projektu Stanisława Witkiewicza (z elementami stylu zakop.), zaadaptowanego przez Franciszka Mączyńskiego, ale wojna wstrzymała budowę. Dzięki wielkiej ofiarności społ. (m.in. Bronisławy i Kazimierza Dłuskich) gmach wreszcie ukończono w 1922. Zbiory jednak zostały do niego przeniesione już w 1921, a oficjalne otwarcie nowego gmachu dla publiczności odbyło się 23 VII 1922.

W 1922 nastąpiła też reorganizacja Towarzystwa Muzeum Tatrz. i samego M.T. Nowy statut nałożył na M.T. zadania: a) gromadzenie zbiorów z Tatr i Podtatrza; b) inicjowanie i popieranie badań nauk. nad Tatrami i Podtatrzem; c) popularyzowanie wiedzy o Tatrach i Podtatrzu.

Od 1 I 1922 kustoszem M.T., a niebawem dyr. został językoznawca i etnograf » Juliusz Zborowski (pozostający na tym stanowisku do śmierci w 1965). W okresie międzywoj. stały personel naukowy M.T. poza dyrektorem składał się okresowo z jednego lub dwóch przyrodników (m.in. botanicy Konstanty Stecki i Irena Domaniewska oraz zoolog Janusz Domaniewski). Przez długie okresy jednak dyrektor był jedynym pracownikiem nauk., ale M.T. korzystało z dorywczej bezinteresownej pomocy wielu naukowców z całej Polski.

Ogólną pieczę nad M.T. sprawowała rada nauk. (kuratorium nauk.); jej pierwszym przewodniczącym (kuratorem) był prof. Władysław Szafer. M.T. otrzymywało dotacje państw., często nieregularne, a zawsze zbyt skąpe dla rozwijającej się placówki.

W okresie międzywoj. dzięki ofiarności prywatnych osób i większym niż dawniej zakupom znacznie wzrosły zbiory etnogr. i przyr., także kartogr., ikonograficzne i rękopiśmienne, a biblioteka pomnożyła się wielokrotnie i stała się jednym z największych księgozbiorów tatrz. Ponadto zbiory muzealne były uzupełniane bardziej fachowo i celowo niż dawniej, kiedy przybywanie nowych okazów było przeważnie uzależnione od ofiarności zbieraczy-amatorów. Zbiory M.T. oraz jego biblioteka i archiwum ułatwiły lub w ogóle umożliwiły pracę wielu naukowcom.W owym okresie zbiory M.T. zostały na nowo uporządkowane i wystawione częściowo w sposób bardziej nowoczesny. Ekspozycja miała dwa zasadnicze działy: na parterze mieścił się dział etnogr. (budownictwo, sztuka, pasterstwo, ubiór itp.), a na I piętrze dział przyr. (geologia, speleologia, botanika, zoologia, klimat, mapy plastyczne itd.).

Były też projektowane dalsze działy (np. turystyczny i malarstwa tatrz.), jednakże nie zrealizowano tego z braku miejsca (gmach muzealny już wtedy okazał się za mały), a gromadzone do dalszych działów eksponaty zdeponowano w magazynie, na jaki musiano zamienić pierwotną salę konferencyjną i odczytową.

Na II i III piętrze nowego gmachu były urządzone pracownie nauk. i pokoje mieszkalne dla przyjeżdżających czasowo naukowców, prowadzących badania w Tatrach lub na Podhalu. Umożliwiło to lub przynajmniej ułatwiło i przyspieszyło opracowanie w terenie szeregu zagadnień oraz przygotowanie do druku wielu cennych prac, które w owych latach się ukazały. Przyznawano też czasem subwencje na prowadzenie badań w terenie.

Zgodnie ze swą tradycją M.T. przez szereg lat udzielało także pomieszczenia zakopiańskiej stacji meteor., która jednak później przeniosła się do lokalu poza muzeum.M.T. w okresie międzywoj. rozwinęło też własną działalność wydawniczą publikując kolejno: 1) Rocznik Podhalański (1921), zawierający prace dotyczące przede wszystkim historii i etnografii Podhala oraz kronikę zakopiańską ks. Józefa Stolarczyka; 2) Konrad Górski: Tatry i Podhale w twórczości Jana Kasprowicza (1926); 3) Adolf Chybiński: O muzyce górali podhalańskich (1927); 4) Julian Krzyżanowski: Pieśniarz krainy kęp i wiecznej nędzy. Rzecz o Władysławie Orkanie (1927); 5) Teofil Emil Modelski: Spory o południowe granice diecezji krakowskiej od strony Spisza w. XIII-XVIII (1928); 6 i 7) Władysław Semkowicz: Materiały źródłowe do dziejów osadnictwa Górnej Orawy, I-II (1932 i 1939); 8) Jan i Stefan Reychmanowie: Przemysł wiejski na Podhalu (1937).

Poza tym w osobnej serii wydawnictw pop.-nauk. "Z Tatr i Podhala" wydano: 1) Marian Sokołowski: Szata roślinna Tatr Polskich. Przewodnik geograficzno-roślinny (1935); 2) Stanisław Sokołowski: Las tatrzański (1936).

Przy M.T., w osobnym budynku, istniała utworzona z fundacji prywatnej Siedziba Malarska, będąca bezpłatnym domem wypoczynkowym dla malarzy, zwł. młodych. Nie zrealizował się ani projekt wybudowania własnej stacji naukowej M.T. w Tatrach, ani zorganizowania skansenu podhalańskiego. Natomiast M.T. rozwinęło wybitną działalność w dziedzinie ochrony przyrody tatrz. i ochrony zabytków na Podhalu.

Druga wojna świat. bardzo ograniczyła działalność M.T., ale dzięki pozostaniu na stanowisku dyr. Zborowskiego zbiory prawie nie poniosły strat. Siedziba Malarska przestała jednak istnieć.

Po II wojnie świat. dyrektorem był nadal Zborowski, aż do 1965, a M.T. otrzymywało dotacje państwowe. Po pierwszych trudnych latach rozwój M.T. posunął się naprzód. Personel fachowy stopniowo się powiększył do kilkunastu osób; byli to m.in.: Zofia Radwańska-Paryska (kustosz działu przyr. w 1945-49), Edyta Starek (kustosz działu etnogr. 1950-56, ale pracowała w M.T. od 1948), Wanda Jostowa (od 1952 adiunkt, w 1957-70 kustosz biblioteki i archiwum), Helena Średniawa (w 1955-82 najpierw kustosz działu etnogr., potem działu hist.-artyst.), Irena Wrońska (pracowała od 1955, m.in. jako kustosz działu przyr.), Jerzy Darowski (od 1957, a od 1970 jako kustosz biblioteki i archiwum).W 1948-50 M.T. było połączone przejściowo z Pol. Tow. Tatrz., a w 1950 muzeum zostało upaństwowione. Towarzystwo Muzeum Tatrzańskiego przestało istnieć, ale rada nauk. dalej egzystowała i działała.

Po śmierci Zborowskiego muzeum w 1965-70 nie miało dyr. (był tylko zastępca adm.), w 1970-75 dyrektorem (w rzeczywistości także tylko adm.) był Eugeniusz Zrost; za jego czasów rada nauk. funkcjonowała w latach 1973-74 (przewodniczącą była dr Anna Kowalska-Lewicka).W 1976-91 dyrektorem był » Tadeusz Szczepanek, poprzednio dyr. muzeum w Nowym Sączu; rada nauk. już nie istniała. M.T. było nadal formalnie muzeum regionalnym, ale w tym czasie odeszło od swej stuletniej tradycji i zaczęło gromadzić w sposób przypadkowy również zbiory spoza swego regionu i popierać twórczość nie związaną z Tatrami i Podtatrzem. W większości swej działalności i formalnie M.T. było jednak nadal instytucją regionalną, choć o nierównomiernym rozwoju w poszczególnych dziedzinach.

Dnia 11 III 1991 dyrektorem M.T. została » Teresa Jabłońska. Od 4 I 1992 zaczęła działać nowa rada muzealna (przewodniczący prof. Jacek Woźniakow-ski).W okresie powojennym zbiory muzealne wydatnie wzrosły, zwł. etnograficzne, ale tylko z niektórych działów kultury materialnej. Wzbogaciła się też biblioteka (od 8000 do blisko 30 000 pozycji). W wyremontowanym i częściowo przebudowanym gmachu (dopiero po II wojnie świat. wyposażonym w oświetlenie sal i centr. ogrzewanie) przeorganizowano sale wystawowe i częściowo zmodernizowano ekspozycję.

Obecnie na parterze jest niewielki dział hist. (dzieje Zakopanego i Podhala) i duży dział etnogr. (kultury materialnej), który z powodu szczupłości pomieszczenia zawiera jedynie następujące poddziały: 1) wnętrze chaty podh., 2) pasterstwo tatrz., 3) przetwórstwo lnu i wełny, 4) obrazy na szkle, 5) ubiór lud. na Podtatrzu Pol. (Podhale, Orawa, Spisz). Na I piętrze znajduje się dział przyr. (geologia, speleologia, flora, fauna, ochrona przyrody, mapy plastyczne itd.). W hallu na I piętrze urządzane są wystawy czasowe o różnej tematyce ogólnej i regionalnej. Na II i III piętrze znajdują się pracownie, biura, magazyny, czytelnia i biblioteka. Pokoje gościnne dla naukowców zlikwidowano wkrótce po II wojnie światowej.

Własna działalność wydawnicza M.T. po wojnie była przez długi okres ograniczona do ulotnych druków, katalogów wystaw, przewodników po dziale geol. i kultury materialnej oraz do jednej książeczki: Podtatrzańskie obrazy na szkle Hanny Pieńkowskiej (1961).Po 1975 ta działalność M.T. znacznie się ożywiła. Wznowiono wydawanie » "Rocznika Podhalańskiego", choć ukazuje się nieregularnie i rzadko: t. II w 1979, III w 1985, IV w 1987, V w 1992. Wydano Ireny Wrońskiej Zielnik mchów tatrzańskich dra Tytusa Chałubińskiego w Muzeum jego imienia w Zakopanem (1973), materiały z sesji naukowej 100-lecie urodzin Kornela Makuszyńskiego (1984), Romana Talewskiego Portrety zakopiańskich lekarzy ze słownikiem biograficznym 1850-1983 (1985), Zagadnienia z kultury Podhala, Spisza i Orawy (1986, wsp. z Podh. Tow. Przyjaciół Nauk), Jerzego Ślizińskiego Podania z południowej Nowotarszczyzny (1987), Henryka Josta Ludowe tartaki i gonciarnie podhalańskie (1989), Marii Jazowskiej-Gumulskiej Gęśle z jawora, o regionalnych pisarzach Podhala w dwudziestoleciu międzywojennym (1990), Stanisława Leszczyckiego Osadnictwo Podhala w okresie międzywojennym (1990), a ponadto liczne druki okolicznościowe, informatory, katalogi wielu wystaw czasowych, informatory i przewodniki dotyczące samego M.T. i osobno jego oddziałów. Sprawozdań ze swojej działalności (oprócz fragmentarycznych) M.T. nie publikuje ani we własnych wydawnictwach, ani w obcych.

M.T. posiada w Zakopanem i poza nim następujące oddziały: 1) biogr.-lit. Muzeum Kornela Makuszyńskiego w Zakopanem, od 1966; 2) Muzeum Powstania Chochołowskiego w Chochołowie, od 1978; 3) Galeria im. Włodzimierza i Jerzego Kulczyckich na Kozińcu w Zakopanem, od 1981; 4) Zagroda Korkoszów w Czarnej Górze, od 1983; 5) Izba Pamięci Bronisława Czecha w Zakopanem, od 1983; 6) Galeria Władysława Hasiora w Zakopanem, od 1985; 7) Dworek Tetmajerów w Łopusznej, od 1986; 8) Zagroda Sołtysów w Jurgowie, od 1986.Ponadto były oddziały M.T. w Zakopanem, które zostały zlikwidowane: w "Domu pod Jedlami" (od 1952 przez krótki okres, wystawy czasowe), izba pamięci Tadeusza Malickiego (od 1958 przez niedługi okres), dom rodzinny Sabały oraz "Tea", oddział im. Stefana i Tadeusza Szymańskich (zbiory etnogr.), czynny od 1953, a zlikwidowany w marcu 1993 (zbiory zdeponowano w M.T.). Projektowane są oddziały M.T. w willi "Koliba" w Zakopanem, na polanie Okólne w Jurgowie (budownictwo past.), a także podh. park etnograficzny. M.T. opiekuje się Parkiem Etnogr. w Zubrzycy Górnej na Orawie Polskiej.M.T. pod koniec 1992 zatrudniało 22 pracowników działalności podstawowej, a ponadto pracowników administracji i obsługi.Zob. też Towarzystwo Muzeum Tatrzańskiego.

Lit. - "Wierchy" 2, 1924 (Władysław Orkan). - "Tęcza" 1938, nr 9 (Jerzy Młodziejowski). - "Lud" 42, 1955 (Edyta Starek); 49, 1965 (Wanda Jostowa). - Juliusz Zborowski: Pisma podhalańskie. Kr. 1972, t. 1.

---