Krywań, w gwarze podh. Krzywań; Górujący nad
sąsiednimi szczytami i charakterystyczny w swym kształcie Krywań w panoramie Tatr rzuca się w oczy nie tylko patrzącego z
in. szczytów tatrz. czy z górnego Liptowa ,
ale także z pd.-zach. Spisza i nawet z
wielu miejsc na Podhalu .
Skalne ściany K. osiągają wysokość jedynie 500 m, ale
ponad dnem Koprowej Doliny wypiętrza się K. swymi zach. stokami na wysokość ok.
1350 m, a nad swe pd.-zach. podnóże dźwiga się stromo na ok. 1400 m. Toteż póki
nie robiono w Tatrach pomiarów wysokości, oceniano na oko, że ich najwyższym
szczytem jest właśnie K. Dopiero w 1793 ang. podróżnik Robert Townson
stwierdził pomiarami, że
pierwszeństwo nie przysługuje Krywaniowi.
W XIII w. rozpoczęlo się na górnym Liptowie osadzanie
wsi, które przetrwały do naszych czasów, a wielkie obszary Liptowa i Tatr król
węg. nadał swym zasłużonym magnatom. K. ze swymi pn. i zach. stokami (wraz
Koprową Doliną i jej odnogami) pozostał majątkiem król., a Ważecka Dolina (u
wsch. podnóża K.) weszła w skład posiadłości komesa Bogomera i następnie jego
potomków: rodu » Szentiványi . Przez nast.
stulecia król. część masywu krywańskiego była użytkowana głównie na myślistwo
(kozice , niedźwiedzie ), z wyrębem drzew w niższych
partiach, a pozostała część masywu była ponadto wypasana (Ważecka Dolina i Nad Pawłową ); jednakże również i w część
królewską wdzierało się pasterstwo z Koprowej Doliny (np. do Krywańskiego
Koryta) i od pd. aż po Krywańską Polanę . W
XV-XVIII w. na pd. i pd.-zach. stokach K. istniały kopalnie złota: » Krywańskie Banie
, sięgające do wysokości ok. 2100 m.
Zapewne w związku z robotami górn. w owych wysoko
położonych kopalniach, odwiedzano rownież i sam wierzchołek K. Wiadomo, że
wchodzono nań w 1761 i 1770, ale nie wiadomo kto. Najdawniejsze znane wejścia na
Krywań: Andreas Jonas Czirbesz i towarzysze,
4 VIII 1772; Karl Anton Brixen (kartograf
wojsk.), jakiś inżynier komitatowy, dwóch żołnierzy i kilku koziarzy w roli
przewodników, 17 VII 1788 (z powodu upału wejście odbyło się nocą); Robert
Townson ze służącym i przewodnikiem (który poprzednio był już kilka razy na K.),
27 VIII 1793; Baltazar Hacquet i
towarzysze, 28 VI 1794; Anton Rochel i
towarzysze, 1804; Pál Kitaibel i
towarzysze, 16 VIII 1804; Stanisław Staszic
i towarzysze, 8 VIII 1805; Göran Wahlenberg
i towarzysze, 30 VI 1813 i powtórnie 10 VIII 1813. Ta
lista wejść przez owe lata nie jest pełna, a w nast. latach wejścia stały się
coraz częstsze.
Dnia 4 VIII 1840 wejścia na K. dokonał lubujący się w
podróżach król saski Fryderyk August II z towarzyszącymi mu osobami. Już nast.
roku Węgrzy upamiętnili ten fakt postawieniem na samym wierzchołku K. pomnika.
Była to czworoboczna piramidalna konstrukcja z płyt żelaznych, wys. 2,5 m,
ważąca 17 cetnarów i ustawiona na dwumetrowym postumencie kamiennym, a
uwieńczona złoconą koroną żelazną. Na czterech bocznych płytach pomnika był herb
król. i czołobitne napisy w języku łac., niem. i węg., wysławiające króla.
Uroczyste poświęcenie pomnika odbyło się z wielką pompą 4 VIII 1841. O tym
pomniku wzmiankuje Bogusz Zygmunt Stęczyński
w swym poemacie Tatry (1860) i na załączonej tam
rycinie (rysowanej w 1851) zaznacza na czubku K. sterczący tam pomnik.
Pomnik ten był wrogą prowokacją wobec nar. uczuć Słowaków. Zamazywali farbą
napisy, stopniowo niszczyli zbudowany solidnie pomnik. W 1861 zniknęły jego
resztki z wierzchołka K.
Co najmniej od 1841 K. uchodził za górę narodową Słowaków i w dawnych latach niewoli
za symbol lepszej przyszłości. Już 16 VIII 1841 odbyła się pierwsza z licznych
słow. "wycieczek narodowych" (národné výlety, národné vychádzky itp.) jako
demonstracja słow. uczuć i dążeń patriotycznych. Podobne wycieczki, bardziej
lub mniej oficjalnie "narodowe", były ponawiane w 1842, 1844, 1861, 1884, 1907,
1910, 1912 i zapewne w in. latach. Takie wycieczki na K., choć o nieco in.
charakterze, były też organizowane w latach międzywoj. (1923, 1939) i
późniejszych (1940, 1943), a po II wojnie świat. w 1955 i potem corocznie.
W 1944-45 na pd. stokach Gronika » partyzanci słow . mieli dwa bunkry i
stoczyli tu walkę z Niemcami; jeden z tych bunkrów został po wojnie
zrekonstruowany jako pamiątka nar. (przy ścieżce wiodącej na Krywań).
Wizerunek K. pojawił się na słow. znaczku pocztowym w
1940 i później (» filatelistyka ).
Znajdował się też na godle państw. Czechosłowacji (» herby ) i razem z nim na czechosł. banknotach
i monetach. K. występuje często w słow. piosenkach lud. z Liptowa, a w
tamtejszej meteorologii lud. służy (podobnie jak gdzie indziej Chocz i Babia
Góra) do przepowiadania pogody. Stoki K. były niegdyś często odwiedzane przez
podh. kłusowników
, toteż występuje on również i
w podh. piosenkach i opowiadaniach ludowych.
Do II wojny świat. był on też b. popularny wśród pol.
turystów, którzy do jego podnóża podążali najczęściej z Zakopanego przez Liliowe (a jeszcze dawniej przez Goryczkową Przełęcz nad Zakosy ) i Zawory do Koprowej Doliny, a stamtąd albo
okrężnie przez Krywańską Polanę, albo przez Dolinę Niewcyrkę i Niżnią lub Wyżnią
Myśliwską Percią. Obecnie do podnóża K. trzeba podróżować przez Łysą Polanę , a na sam szczyt mogą turyści
wchodzić tylko dwiema znakowanymi ścieżkami: od Jamskiego Stawu przez Pawłowy Grzbiet , albo od Trzech Źródeł
zboczami Gronika.
Do literatury pięknej dostał się K. po raz pierwszy u ros. pisarza, Mikołaja
Gogola, w opowiadaniu Straszna zemsta, ze zbioru Wieczory na futorze
niedaleko Dikańki (2 t., 1831 i 1832, pol. wydanie w 1865).W słow.
literaturze pięknej, zwł. w poezji, K. pojawia się b. często u różnych autorów,
od wiersza Ku Křiváni Ludowita
Štúra ("Almanach Nitra" 1842) po Smrt
Kriváňa Hviezdoslava ("Slov. Pohlady" 1906) i dalej aż po współcz. poetów;
w starszej słow. poezji traktowany jest K. przeważnie symbolicznie. W pol.
poezji pojawia się K. dużo rzadziej, po raz pierwszy we wspom. poemacie
Tatry Stęczyńskiego
(1860).
W literaturze nauk., pomijając drobne wzmianki, pierwszy opisał wejście na
Krywań i samą górę » A.J. Czirbesz w 1773 (po niem.), a w pol. literaturze S.
Staszic: Druga rozprawa o gorach Bieskidach i o Krywanie ("Roczniki Tow.
Warsz. Przyjaciół Nauk" t. 6, 1810); fragmenty tej rozprawy można by zaliczyć do
literatury pięknej.
U malarzy i grafików słow. od dawna K. cieszy się
wielkim powodzeniem, ale po raz pierwszy na obrazie olejnym przedstawił go
malarz spiskoniem. z Lewoczy, Johann Jakob
Müller , ok. 1825, na dalszym planie widoku Szczyrbskiego Jeziora
.
Wprawdzie K. został narysowany już wcześniej na różnych panoramach Tatr, bardzo
jednak nieudolnie i o zdeformowanych kształtach.
Z kilkojęzycznych, ale podobnych nazw Krywania pierwotną była słowacka:
Kriváň, a inne od niej się wywodzą. Nazwa ta pochodzi od wyglądu zakrzywionego
wierzchołka tej góry, czy też całej góry.
Nazwa słow. Kriváň i pol. Krywań lub Krzywań pojawia się ponadto na szerokim
obszarze Słowacji i Polski na oznaczenie gór, skał, potoków, wsi. Nazwy takich
obiektów powstały zupełnie niezależnie od siebie, po prostu od przymiotnika
słow. krivý lub pol. krzywy, co najwyżej przenosząc się z potoku
na sąsiednie wzgórze lub na odwrót. Po słowacku rzeczownik pospolity kriváň
oznacza człowieka skrzywionego, a na Słowacji jest też nazwisko Kriváň.
Tatrz. szczyt Krywań stał się tak popularny na Słowacji, że jego nazwę nadano
hotelowi, partyzanckiej brygadzie, lud. zespołowi śpiewu i tańca, itd. Również i
w Zakopanem już przed I wojną świat. była willa "Krywań".
