partyzanci

partyzanci. W czasie II wojny świat. oddziały partyzanckie, walczące z okupantem niem., przebywały w Tatrach gł. po stronie słow., w Tatrach Wysokich i Zachodnich. Działały one w 1943-45, biorąc w 1944 czynny udział w Słow. Powstaniu Narodowym.

Pierwsze grupy partyzanckie na Liptowie pojawiły się w 1943 k. Kokawy i Podbańskiej, a składały się ze zbiegłych z niem. niewoli żołnierzy radz. i ze Słowaków. Grupy te weszły potem w skład drugiej partyzanckiej brygady "Za slobodu Slovanov" (komendant Jewgienij Pawłowicz Wolianski lub Walianski), działającej w środk. Słowacji.

Po wybuchu 29 VIII 1944 Słow. Powstania Nar. (Slovenské národné povstanie, SNP) oddziały tej brygady z Liptowa dotarły 30 VIII aż do Kiezmarku, ale już 31 VIII pod naporem wojsk niem. musiały się stamtąd wycofać, 1 IX z Popradu, 4 IX z Mikułasza Lipt.Wtedy część p. skierowała się pod Tatry, obsadzając uzdrowiska od Górnego Smokowca po Szczyrbskie Jezioro. Do p. przyłączyli się wtedy członkowie słow. straży granicznej z Górnego Smokowca (m.in. kierownik Peter Tomčík) i Szczyrbskiego Jeziora (kier. Ján Rašo) oraz członkowie żandarmerii słow. ze Szczyrbskiego Jeziora (komendant Štefan Morávka), a także słow. oddział wojsk. z Tatrz. Zrębów (komendant Ján Hudec). Potyczki na tym terenie trwały do 7 IX 1944, kiedy opanowali go znowu Niemcy, a p. wycofali się częściowo w Tatry Niżnie, a częściowo w Tatry Zachodnie.

Sztab drugiej partyzanckiej brygady (wtedy we wsi Valaská k. Brezna) szybko zorganizował samodzielny oddział "Vysoké Tatry", który przez Malużynę i poprzez linie niem (między Wychodną a Hybiami) przedostał się w Tatry i ulokował początkowo (do 26 IX 1944) w Ważeckim Schronisku pod Krywaniem, gdzie do oddziału przyłączyli się inni p. Oddział składał się wtedy z żołnierzy radz., chłopów z Ważca, Kokawy, Przybyliny i in. wsi, członków słow. straży granicznej i żandarmerii ze Szczyrbskiego Jeziora, grupy Żydów (uciekinierów z niem. obozów pracy) i in.

Oddział "Vysoké Tatry" z czasem urósł do 170 osób; komendant Wasyl Achmadulin (Tatar z Krasnoufimska), zastępca Štefan Morávka, komisarz polit. Leonid Stiepanowicz Leonow, naczelnik sztabu Anatolij Barabasz ( a po jego śmierci od 4 XI 1944 Ladislav Beňo), dowódcy dwóch kompanii Aurel Grešo i Ján Beňo, lekarze Zoltán Brüll i Ernest Bustín. Z oddziałem współpracowali mieszkańcy okolicznych wsi, zwł. Kokawy, Przybyliny, Wawrzyszowa i Ważca. P. przeprowadzali akcje dywersyjne przeciwko Niemcom i niszczyli linie komunikacyjne na górnym Liptowie.

Po odparciu ataków Niemców 26 IX 1944 na Ważeckie Schronisko oddział przeniósł się głębiej w Tatry, do Krzyżnej Doliny i częściowo do Cichej Doliny (tu na krótko dołączyła do oddziału grupa polskich p.).Stąd zrobiono wypad przez Koprową Przełęcz na oddział niem. przy Szczyrbskim Jeziorze, a 16 X 1944 wspólnie z in. oddziałami partyzanckimi zniszczono niem. lotnisko polowe k. Gródka Lipt. Po walkach w Podbańskiej i okolicy (3-4 XI 1944) oddział "Vysoké Tatry" przeniósł się 4 XI do Szpaniej Doliny.Po dalszych wypadach na nieprzyjaciela i ciężkiej walce z atakującymi Niemcami 4 XII 1944 w Cichej Dolinie, p. wycofali się przez Tomanową Przełęcz do Kościeliskiej Doliny, do schroniska na Pysznej Hali, skąd po 3 dniach wrócili w ciężkich warunkach zim. przez Pyszniańską Przełęcz na stronę słow. (częściowo, zdaje się, do bunkrów w Dolinie Hlinie).Po nowych akcjach dywersyjnych na górnym Liptowie oddział wycofał się 29 XII 1944 do Koprowej Doliny, a potem ulokował się w dwóch bunkrach na pd. stoku Gronika pod Krywaniem, po czym znowu udał się na krótko do Koprowej Doliny i wrócił 14 I 1945 do bunkrów na Groniku. Tu 16 I 1945 w nocy nastąpił atak niem. i rozbicie oddziału (zginęli Morávka, Brüll i in.)

Ocalałe grupy szybko się skupiły, po czym, od 22 I 1945 oddział "Vysoké Tatry" wsp. z brygadą partyzancką Wieliczki obsadził kolejno Przybylinę, Kokawę i Dowalowo, a 31 I 1945 - już razem z wojskami czechosł. idącymi ze wsch. z armią radz. - Gródek Liptowski.

W 1944-45 na Podtatrzu i w Tatrach po stronie słow. działały też inne słow. i radz. oddziały partyzanckie. Po upadku właściwego Słow. Powstania Nar. (28 X 1944), gdy zorganizowana dotąd i regularna słow. działalność wojsk. przekształciła się wyłącznie w partyzantkę, niektóre oddziały partyzanckie ulokowały się w Tatrach Zach., np. oddział Potiomkina w Żarskiej Dolinie, Tichonowa w Raczkowej Dolinie, Berekowa w Jałowieckiej Dolinie, Jaromowa (czy Jeremowa) w Zuberskiej Dolinie.

W orawskiej części Tatr zjawili się p. jednak już wcześniej. Na pn. Orawie (k. Bobrowa i Slanicy) pierwsza grupa radz. była zrzucona drogą lotn. już w kwietniu 1943, a w samych Tatrach, w okolicy Osobitej, w czerwcu 1944 zjawiła się grupa partyzancka Korotkowa, potem przybyły z różnych stron (m.in. z Polski) dalsze grupy do Zuberskiej Doliny. W pocz. listopada 1944 z okolic Bańskiej Bystrzycy przybyła grupa Tichonowa, w pocz. grudnia 1944 z Tatr Niżnich doszła na Zwierówkę brygada partyzancka Wieliczki i in. oddziały, razem już ok. 1200 p.

Po ataku niem. (8 XII 1944) brygada Wieliczki przeszła z Zuberskiej Doliny przez Tatry na ich lipt. stronę i w końcu stycznia 1945 dotarła do Gródka Liptowskiego. Grupa Tichonowa natomiast po 8 XII 1944 rozdzieliła się i przeszła częściowo na Liptów, a częściowo do Chochołowskiej Doliny, gdzie w końcu stycznia doczekała się nadejścia wojsk. radz.

Wspom. grupa Potiomkina, uszczuplona do 31 osób, przeszła w grudniu 1944 na pol. stronę, przez Tomanową Przełęcz do Tomanowej Doliny, nawiązała kontakty z Polakami, w grudniu 1944 miała potyczki z Niemcami w Kościeliskiej Dolinie k. Pisanej Polany. Powiadomiona przez Polaków 29 I 1945 o opuszczeniu Zakopanego przez Niemców, tegoż dnia o godz. 18 przybyła do Zakopanego, już wcześniej obsadzonego przez oddział regularnego wojska radzieckiego. Żadnych walk z Niemcami w Zakopanem nie było.

Wycofujące się z Zuberskiej Doliny w grudniu 1944 radz.-słow. oddziały partyzanckie pozostawiły tam w chatce na lesistych pn. stokach Brestowej Kopy 4 ciężko rannych p., którymi opiekował się ukr. sanitariusz (nie lekarz ) Juraj Bernard (pseud. Bernat) i 2 sanitariuszki słowackie. Ten "szpital" znalazł się w b. trudnych warunkach poza linią posterunków i patroli niem. w Zuberskiej Dolinie.

W lutym 1945 Bernat przeszedł przez góry do wyzwolonego już Zakopanego i 11 II 1945 sprowadził 14-osobową grupę ratowników TOPR. Ratownicy pol. z Chochołowskiej Doliny przeszli przez Łuczniańską Przełęcz do Łatanej Doliny (gdzie dochodziły jeszcze patrole radz.), po czym przekradli się powyżej Zwierówki (obsadzonej przez Niemców) i dotarli do rannych p. Następnego dnia ekspedycja TOPR dokonała b. ciężkiego transportu rannych p. na toboganach mn.w. tą samą trasą do Zakopanego, równocześnie przyprowadzając resztę obsady owego partyzanckiego "szpitala".

Tę wyprawę ratunkową TOPRu nazywa się czasem "akcją na Zwierówce", a uczestniczyli w niej: Zbigniew Korosadowicz (kier.), przewodnicy tatrz.: Stanisław Gąsienica-Byrcyn, Władysław Gąsienica-Pazdur, Jan Gąsienica-Tomków, Jakub Gąsienica-Wawrytko młodszy (syn Jakuba), Wojciech Gąsienica-Wawrytko II (też syn Jakuba), Stanisław Majerczyk-Kwaśnicarz, Stanisław Marusarz (syn Jędrzeja Marusarza-Jarząbka), Jan Stopka-Ceberniak i Szymon Zarycki oraz ratownicy nie będący przewodnikami: Józef Faden, Stanisław Gąsienica-Wawrytko młodszy (syn Stanisława), Marian Szeligiewicz i Marian Woyna-Orlewicz.

Spotykana w słow. literaturze wiadomość o pol. grupie partyzanckiej, która w 1944 przebywała w Schronisku pod Wagą i stamtąd miała robić wypady na niem. oddziały w Dolinie Rybiego Potoku - jest błędna. Przebywająca wtedy w owym schronisku grupka Polaków ukrywała się tam przed Niemcami, ale nie prowadziła żadnej działalności partyzanckiej.

Natomiast po pol. stronie Tatr w czasie II wojny świat. przebywały małe grupki p. polskich w Starorobociańskiej Dolinie i w Kościeliskiej Dolinie (na stokach Kominiarskiego Wierchu), ale ważniejszych akcji dywersyjnych nie wykonywały. Atak w styczniu 1945 na cofający się oddział niem. na Palenicy Pańszczykowej był wykonany przez grupę partyzancką z Podhala (nie z Tatr). Natomiast poza Tatrami działały na Podhalu (gł. w Gorcach) b. aktywne partyzanckie oddziały polskie i radzieckie, częściowo współpracując.

Epilogiem dziejów partyzanckich w Tatrach było znalezienie w lecie 1945 przez pol. taterników szczątków ciał ludzkich i dużego samolotu radz., roztrzaskanego pod samym wierzchołkiem Zadniego Gierlachu. Był to samolot, który w październiku 1944 wiózł z Krosna pomoc (ludzi i broń) dla powstańców słow. i uległ wypadkowi. Zwłoki zostały zniesione i pochowane na cmentarzu w Gierlachowie w 1946.

Dzisiaj o walkach partyzanckich w Tatrach i na Podtatrzu przypominają liczne pomniki i tablice pamiątkowe (m.in. w Starym Smokowcu, w Tatrz. Zrębach, nad Szczyrbskim Jeziorem, na Tatrz. Cmentarzu Symbolicznym pod Osterwą, pod Krywaniem, w Podbańskiej, w Cichej Dolinie, w Zuberskiej Dolinie, w Orawicach, w Kościeliskiej Dolinie, w Zakopanem na Dworcu Tatrzańskim), cmentarzyk p. koło Zwierówki, groby partyzanckie w Kokawie i Gierlachowie, zrekonstruowany bunkier na Groniku, nazwy niektórych schronisk tatrz., pamiątkowy lasek limbowy k. Jamskiego Stawu (Pamätný limbový háj SNP), a także liczne artykuły w czasopismach i książki.

Zob. też Macniew W.S.

---