filatelistyka

filatelistyka . Tatry oraz motywy tatrz. i podtatrz. znalazły się już wielokrotnie na znaczkach poczt. zarówno w Czechosłowacji (i Słowacji) jak i Polski, poczynając od znaczków czechosł. z 1927 i pol. z 1935. O wiele wcześniej pojawiły się na stemplach pocztowych nazwy miejscowości podtatrz., zapewne równocześnie z założeniem tam urzędów poczt. (» poczta). Najstarsze znane dziś stemple z Zakopanego są odbite na listach z lat 1860.

Okres międzywojenny.

Pierwsze znaczki poczt. o tematyce tatrz. ukazały się w Czechosłowacji w 1927 w serii "Praha-Tatry"; dwa były o wartości 4 i 5 kor., podłużnego kształtu ze znakiem wodnym (lipowe liście) i oba przedstawiały widok Szczyrbskiego Jeziora (z hotelami) z Granią Soliska i Granią Baszt wg obrazu Otakara Štáfla (rytował Karel Seizinger). Drugie wydanie tych znaczków, bez znaku wodnego, pojawiło się w 1928. Również w 1928 ukazał się znaczek za 2,50 kor. z widokiem na wsch. część Tatr Wys. (z Łomnicą i Sławkowskim Szczytem), a Gierlachowem na pierwszym planie, wg obrazu Karola Fliedera, ryt. K. Seizinger.

W 1929 wydano znaczek za 4 kor. z widokiem na grupę Wysokiej z drogi do Popradzkiego Stawu. Przez długi czas uchodził za najpiękniejszy znaczek czechosł.; wykonany był na podstawie fotografii, której autorem (nieujawnionym) był znany fotograf Alois Chytil.

W 1937 ukazał się znaczek za 50 hal. z widokiem znad Popradzkiego Stawu (z limbami) w głąb Doliny Złomisk; autor Karel Vik, ryt. K. Seizinger. W 1938 wydano pierwsze znaczki o tematyce narc.: z okazji zimowych igrzysk sport. Sokola dwa znaczki (50 hal. i 1 kor.) z wizerunkiem sokoła siedzącego na krzaku kosodrzewiny na tle Tatr; autor Cyril Bouda, ryt. Bohumil Heinz. Arkusze tych znaczków miały przywieszki ze skrzyżowanymi nartami, gałązką kosodrzewiny i napisem. Czechosł. znaczki lotnicze z 1930-38 również przedstawiały Tatry, ale tylko na dalekim planie.

W Polsce Tatry pojawiły się najpierw nie na znaczkach, lecz na pocztówkach. Podobiznę schroniska na Gąsienicowej Hali umieszczono po lw. stronie czterech rodzajów kart poczt., na których wydrukowano jako znaki poczt. reprodukcje będących wtedy w obiegu znaczków: w 1931 za 15 gr z Henrykiem Sienkiewiczem, w 1935 za 15 gr z okrętem "Piłsudski", w 1937 za 15 gr z budynkiem Uniw. Lwow., w tymże 1937 za 30 gr z zamkiem w Mirze. Na pocztówkach tych, z wyjątkiem pierwszej, oprócz schroniska na Gąsienicowej Hali ukazano też wnętrze chaty góralskiej i Kominy w Strążyskiej Dolinie.

Na znaczkach przedstawiono Tatry dopiero w 1935: na znaczku za 10 gr. był widok Morskiego Oka z Mięguszowieckimi Szczytami. W tymże roku ten sam widok był na wydrukowanym znaku opłaty za 10 gr na pocztówkach.

Z okazji zamierzonego lotu do stratosfery ukazał się w 1938 znaczek (całostka i blok) z balonem wznoszącym się nad Tatrami, za 75 gr. Tatry stanowiły też tło dla górala w ubiorze lud. na nartach na znaczkach za 15, 25, 30 i 55 gr, wydanych w 1939 z okazji zawodów narc. FIS w Zakopanem.

Okres II wojny światowej.

W okresie tym politycznie wyodrębniona Słowacja wydała dużo znaczków z tematyką tatrz. Już 20 XI 1939 ukazała się seria lotn.: znaczki o wartości 30 i 50 hal. oraz 1 kor. (małego formatu) przedstawiały samolot nad Szczyrbskim Jeziorem, a znaczki większego formatu za 2, 3 i 4 kor. przedstawiały samolot ponad Mięguszowieckimi Szczytami i Wielkim Hińczowym Stawem (a nie Morskim Okiem, jak błędnie podaje katalog Zumsteina).

W 1940 ukazała się pierwsza słow. seria tatrz., złożona z 5 znaczków (ze znakiem wodnym): 5 hal. (Zielony Staw Kiezmarski), 10 hal. (Krywań), 20 hal. (kwiaty tatrz. na tle Tatr Biel.), 25 hal. (kozica i Skrajna Baszta) oraz 30 hal. (kościołek w Jaworzynie Spiskiej na tle Szerokiej Jaworzyńskiej). W 1943 dodrukowano na gorszym papierze najpierw znaczki tej serii za 10, 20, 25 i 30 hal., a potem na in. papierze za 10, 25 i 30 hal.

Drugie wydanie tej tatrz. serii pojawiło się w 1944 z tą samą tematyką, ale w większym formacie i in. kolorach oraz przestawionymi motywami i bez znaku wodnego: 10 hal. (Krywań), 20 hal. (kwiaty tatrz.), 25 hal. (kozica), 30 hal. (kościołek w Jaworzynie Spiskiej), 50 hal. (Zielony Staw Kiezmarski).Wydano też słow. znaczki z typami lud. na tle Tatr; w 1939 za 2, 4 i 5 kor., a w 1943 za 1,30 2 kor.

W Polsce pod okupacją niem. (General Gouvernement) nie było znaczków z tematyką tatrz., ale w 1940 był duży kasownik poczty zakop. z Tatrami, nartami i niem. orłem ze swastyką, propagujący niem. zawody narc. w Zakopanem (Osterschiwettkämpfe). Były też karty poczt. wydane przez Deutsche Post Osten (z naklejanym znaczkiem) z wydrukowaną sylwetką skoczka narc. oraz nazwą i datą owych zawodów narciarskich.

W tym okresie niektóre oflagi (tj. niem. obozy jenieckie dla oficerów) z pol. oficerami miały wewn. pocztę obozową z własnymi znaczkami polskimi. Na znaczku za 30 fen. ("Święto gór") z Oflag Gross Born z 1944 jest góral na tle gór, a więc chyba Tatr. Na in. znaczku (z Oflag VII A Murnau z 1943) jest także widok gór, ale wg katalogu znaczków obozowych jest to widok Alp.

Okres po II wojnie światowej.

W okresie tym produkcja znaczków i in. znaków poczt. o tematyce tatrz. ogromnie się rozwinęła, trudno więc wymienić tu wszystkie.

W Polsce już w 1945 w serii "Wyzwolenie 10 miast" ukazał się znaczek z godłem państw. (orzeł) z nadrukiem nowej wartości 3 zł i napisem "Zakopane 29 I 1945". W 1947 pojawił się znaczek za 25 gr z nadrukiem 5+15 zł, bez motywu tatrz. ale z nadrukiem "Narciarskie Mistrzostwa Polski", a więc związany z Zakopanem i Tatrami.

W 1953 wydano znaczek za 80 gr z widokiem Morskiego Oka z Czarnym Stawem, w 1954 znaczek za 1,90 zł z kozicą i znaczek za 40 gr z leżakującym wczasowiczem na tle Tatr, w 1955 dwa znaczki z serii "Rajd Tatrzański" za 40 i 60 gr, w 1956 serię "Turystyka polska", w której dwa znaczki były tatrz.: 30 gr (schronisko przy Pięciu Stawach Polskich) i 1,15 zł (narty na tle gór), oba stylizowane.

W 1957 w Polsce w serii "Kwiaty chronione" (5 znaczków po 60 gr bez nazw roślin) dano m.in. szarotkę, dziewięćsił, złotogłów i obuwik; wizerunek szarotki był też na lw. połowie wydanej równocześnie ze znaczkiem koperty pierwszego dnia obiegu. Również w 1957 z okazji 50-lecia narciarstwa pol. wydano trzy znaczki (40 i 60 gr i 1 zł), które nie ukazują Tatr, ale pośrednio ich dotyczą. Były też w 1957 dwa znaczki za 60 gr (brązowy i zielony) z serii "XII Memoriał Br. Czecha i H. Marusarzówny". Jeszcze jeden znaczek z 1957 to poroniński pomnik Lenina na tle Tatr (za 2,50 zł). W 1958 wydano znaczek lotn. za 20 zł ze stacją kolei linowej na Kasprowym Wierchu i ze Świnicą w głębi.

Od 1958 ukazują się w Polsce różne serie zwierzęce i roślinne z gatunkami tatrz., albo z takimi, które występują zarówno w Tatrach jak i poza nimi, np. w 1960 orzeł przedni za 75 gr, drozd skalny za 2,50 zł, pomurnik za 5,60 zł; w 1961 niepylak apollo za 1,55 zł; w 1962 w serii 8 znaczków "Rośliny chronione" (z nazwami pol. i łac.) był m.in. szafran spiski (krokus) za 60 gr, tojad mocny za 60 gr, goryczka Kluzjusza (krótkołodygowa) za 90 gr, wawrzynek wilczełyko za 1,50 zł, pełnik europejski za 2,50 zł. W 1963 w serii "Psy rasowe" był znaczek za 3,40 zł z owczarkiem podhalańskim.

Na pol. znaczkach byli też górale. W 1959 w serii "Polskie stroje ludowe" były dwa znaczki po 2,50 zł zatytułowane "strój góralski"; na jednym jest Podhalanin, na drugim Podhalanka. W 1969 w serii "Stroje ludowe" jest znaczek za 5 zł z tańczącą parą góralską.

W Polsce ukazały się na znaczkach wizerunki wielu osób w różny sposób związanych z Tatrami i Podhalem (Stanisław Staszic, Tytus Chałubiński, Julian Marchlewski, Andrzej Strug, Stefan Żeromski i in.), wydawano je jednak z okazji nie mających związku z Tatrami. W 1962 na znaczku za 40 gr przedstawiono Lenina na tle Tatr. W 1985 wydano pięć znaczków z reprodukcjami obrazów Witkacego, m.in. jego autoportretu, oraz trzy rodzaje kopert pierwszego dnia obiegu.

W serii z okazji setnej rocznicy pol. znaczka poczt. wydano w 1960 znaczek za 60 gr z reprodukcją znaczka za 55 gr z 1939, z góralem na nartach.

W 1972 w serii "Schroniska górskie" ukazało się pięć znaczków: 40 gr (schronisko w Chochołowskiej Dolinie), 60 gr (Hala Ornak), 1,55 zł (Gąsienicowa Hala), 1,65 zł (Dolina Pięciu Stawów Polskich), 2,50 zł (Morskie Oko).

Na stulecie przewodnictwa górskiego w Polsce wydano serię sześciu znaczków, w tym dwa tatrzańskie: 1 zł (goryczka wiosenna na tle Tatr), 1 zł (limba i emblemat przewodnika tatrz. na tle Tatr).Wydano ponadto w Polsce znaczki poczt. z okazji różnych zawodów narc. i in. imprez, które odbyły się w Tatrach lub u ich podnóża; na niektórych z tych znaczków Tatry stanowią mniej lub więcej stylizowane tło. Były też znaczki z zabytkami architektury w różnych miejscowościach podtatrz.: Dębno, Niedzica, Frydman. W serii "Legendy polskie" w 1986 był znaczek za 20 zł z postacią Janosika.

W Polsce również wydano w różnych latach szereg kart poczt. z drukowanymi na nich znakami opłat o tematyce tatrz. i narc., a niektóre z tych kart były ponadto ilustrowane, np. w 1947 ukazała się karta poczt. z fot. panoramą Gąsienicowej Hali (na stronie nieadresowej), a na znaku poczt. widniał Chopin; w 1965 wydano kartę poczt. ze stylizowanym rysunkiem Tatr, a na znaku opłaty był wizerunek Kazimierza Tetmajera z okazji setnej rocznicy jego urodzin; w 1978 w związku z 400-leciem Zakopanego była karta pocztowa z rysunkiem Domu pod Jedlami i Giewontu, a na znaku opłaty figurował herb Zakopanego i daty: 1578 i 1978; w 1984 z okazji 75-lecia GOPRu ukazała się karta poczt. z odpowiednim napisem i ilustracją, a na znaku opłaty była podobizna Mariusza Zaruskiego.

Koperty pierwszego dnia obiegu wydano z okazji różnych zawodów narc. w Zakopanem, w związku z 50-leciem narciarstwa pol. w 1957, i przy in. okazjach. Poczta w Zakopanem nieraz posługiwała się kasownikami okolicznościowymi o tematyce tatrz., podh. i narc. Po II wojnie świat. pośrednictwa poczt. w pol. schroniskach tatrz. i w stacji na Kasprowym Wierchu używają różnorakich stempli i datowników o tematyce tatrz., zmieniając je od czasu do czasu.

W Czechosłowacji po II wojnie świat. pierwsze znaczki z tematyką tatrz. pojawiły się dopiero w 1950. W lutym 1950 z okazji zawodów narc. o "Tatranský pohar" wydano znaczki z takim napisem i postacią narciarza na tle zaśnieżonego szczytu, za 1,50 i 5 kor. W maju 1950, w związku z pięcioleciem oswobodzenia Czechosłowacji, ukazała się seria, w której znaczek za 2 kor. obrazował nowe budownictwo pn. Słowacji z wielką koparką na tle panoramy Tatr. W 1951 w serii "Hory patria pracujúcim" był znaczek za 1,50 kor. przedstawiający dom wczasowy "Morava" w Łomnicy Tatrz. na tle grupy Łomnicy.

W 1955 z okazji Spartakiady ukazał się znaczek za 45 hal. ze skoczkiem narc. na tle Tatr. W 1956 w serii "Za zdravím do čs. kúpelov" wydano znaczek za 1,20 kor., na którym błędnie połączono Wyżnie Drużbaki (Vyšné Ružbachy) i leżakującą tam pacjentkę z widokiem Tatr w głębi. W tymże 1956 w serii lokomotyw był znaczek za 1 kor. z lokomotywą elektr. na tle Tatr.

Z okazji zlotu tur. ("celostátní sraz turistů") w Podbańskiej w 1957 wydano dwie karty poczt. z tematyką tatrz. W 1957 wydano też serię znaczków "Tatranský národný park": 20 hal. (kozica), 30 hal. (niedźwiedź), 40 hal. (goryczka krótkołodygowa), 60 hal. (szarotka), 1,25 kor. (otoczenie Zielonego Stawu Kiezmarskiego z orłem). Również w 1957, z okazji Międzynar. Roku Geofizycznego 1957-58, wydano serię, w której był znaczek za 45 hal. ze stacją kolei linowej i budynkiem obserwatorium na wierzchołku Łomnicy.

W 1958 ukazał się znaczek za 1,20 kor. z widokiem Szczyrbskiego Jeziora z otoczeniem, a w serii samochodów znaczek za 80 hal. z samochodem na tle Kończystej i Gierlachu.

W dziesięciolecie TANAPu w 1959 wyszła seria "Tatranský národný park 1949-1959": 30 hal. (świstaki), 40 hal (żubr z Łomnicą w głębi), 60 hal. (ryś), 1 kor. (wilk), 1,60 kor. (jeleń z łanią). W 1961 wydano znaczek za 1,60 kor. z widokiem Tatr, propagując międzynar. wystawę filat. w Pradze. W 1963 w serii zwierząt była kozica na znaczku za 30 hal. i w tymże roku znaczek za 30 hal. z Janosikiem.

Tatry Bielskie przedstawiono w 1964 na dwóch znaczkach: za 60 hal. (ze Zdziarem na pierwszym planie) i za 30 ha (z wyciągiem narc. i narciarzami). W 1965 była seria ptaków górskich (6 znaczków), m.in. pomurnik (60 hal.), orzeł przedni (1,40 kor.) i orzechówka (2 kor.). W serii z okazji kongresu geol. w 1968 był znaczek za 1 kor. z odciskiem muszli i widokiem Tatr.

Najpiękniejszą serię znaczków tatrz. wydano w 1969 w dwudziestolecie TANAPu: "Tatranský národný park 1949-69" (6 znaczków), autor Jaroslav Lukavský. W serii tej są trzy większe znaczki po 60 hal. z przywieszkami: widok z Rysów w kierunku Ganku (na przywieszce goździk), widok z dołu na Dolinę Białej Wody (i sasanka słowacka), widok z Łomnicy w kierunku Pośredniej Grani i Gierlachu (i urdzik karpacki), a ponadto trzy mniejsze znaczki za 1,60 kor. (bez przywieszek): Dolina Małej Zimnej Wody, Dzika Dolina i Krywań, wszystkie z kwiatami na pierwszym planie. Do tej serii były też koperty pierwszego dnia obiegu, ilustrowane dodatkowymi motywami tatrz. i specjalny kasownik poczty w Tatrz. Łomnicy.

Z okazji 50 lat zorganizowanego taternictwa wydano znaczek za 30 hal., na którym widnieje Mały Ganek z Galerią Gankową (z wykreślonymi i ponumerowanymi drogami tatern.), a na pierwszym planie sprzęt tatern. i szarotka.

W Czechosłowacji ukazało się również sporo serii znaczków z ptakami, ssakami, rybami, motylami i roślinami, wśród których są też gatunki spotykane w Tatrach. Były też serie z okazji różnych zawodów narc., znaczki z zabytkami na Podtatrzu (np. Orawski Zamek i Lewocza), liczne karty poczt. z widokami czy motywami tatrz., okolicznościowe kasowniki o tematyce tatrz. itd.

Zbiory i wystawy.

Sporo jest filatelistów posiadających zbiory znaczków poczt. o tematyce tatrz. W 1962 na międzynar. wystawie filat. w Pradze srebrny medal otrzymał Stanislav Sláma z Brna za wielki, szeroko tematycznie potraktowany zbiór pt. "Tatry v minulosti a prítomnosti". Również srebrny medal otrzymał Remigiusz Ziemięcki ze Szczecina za zbiór pt. "Tatry w filatelistyce" na świat. wystawie w Poznaniu w 1973. Na wystawie "Góry w filatelistyce" w Krakowie w 1983 pokazano m.in. zbiory Ewalda Wyleżoła z Zakopanego ("Świat Tatr") i Bogumiła Ciesielskiego z Poznania ("Alpinizm" i "Geologia Tatr i Pienin"). W 1984 na wystawie filat. w Bielsku-Białej E. Wyleżoł za swój zbiór "Świat Tatr" uzyskał dyplom w randze złotego medalu. W 1984 zakop. koło Pol. Związku Filat. urządziło w Zakopanem wystawę filat. "Ludzie Tatr" i z tej okazji wydało kartę poczt. z podobizną ks. Józefa Stolarczyka (także w innej wersji na okolicznościowym kasowniku). Z okazji międzyszkolnej wystawy filat. w Zakopanem w 1985 również wydano specjalną kartę poczt., tym razem z podobizną Walerego Eljasza-Radzikowskiego z cyklu "Ludzie Tatr" (także na okolicznościowym kasowniku poczty zakop.).

Lit. - Ivan Bohuš: Tatry v miniatúre. "Krásy Slov." 1963, nr 4. - Stanislav Sláma: Tatry na známkách. "Vys. Tatry" 1965, nr 1.

---