Dénes Franz , w węg. publikacjach Ferenc (2 IV 1845
Trybsz na Spiszu Pol., wtedy węg. - 17 X 1934 Lewocza). Spiskoniem. taternik,
zasłużony działacz tur., autor przewodników tatrz., kartograf, meteorolog,
geolog, badacz Tatr, z zawodu prof. gimnazjalny. Szkołę podst. niem. ukończył w
Nowym Targu w 1855, gimnazjum węg. w Lewoczy w 1864, a studia uniw. (filologia
klasyczna i nauki przyr.) odbył w Wiedniu 1864-69 i Budapeszcie 1869-70. Od 1872
uczył w gimnazjach, najdłużej w Lewoczy: 1873-74, 1876-1911 i 1914-18.
Pierwszą wycieczkę w Tatry odbył w 1859, z Trybsza przez
Jaworzynę Spiską do Morskiego Oka i do Czarnego Stawu pod Rysami, w towarzystwie swego wuja, ciotki i
jej ojca chrzestnego, którym był słynny jurgowski koziarz (był to chyba Łysy
Janek czyli Jan Budz). W 1861 D. znowu był
przy Morskim Oku, a w 1863 poznał pn. stoki Tatr Biel. i był na Muraniu. W 1864 był na Szerokiej Jaworzyńskiej, a tegoż roku lub
następnego doszedł z Jaworowej Doliny do
wys. ok. 2300 m na pn.-zach. stokach Lodowego
Szczytu
.
Potem już co roku chodził po Tatrach. Był na Łomnicy, Baranich Rogach, Lodowym Szczycie (I wejście przez Konia w
1876), na Małym Gierlachu i Pośrednim
Gierlachu (w 1874), na Gierlachu, Wysokiej,
Krywaniu, Hrubym Wierchu i na licznych in. szczytach Tatr Wys., Biel. i Zach. Wiele wycieczek,
nawet poważnych, odbywał bez przewodnika, i to jeszcze w 1860-80. Zrobił też
daleko posunięte próby zdobycia Staroleśnego
Szczytu i Wielickiego Szczytu (w
latach, gdy były jeszcze niezdobyte), a z grupą szkoleniową przewodników
spiskich doszedł Żlebem Karczmarza na Gierlachu do wysokości ok. 2300 m. Należy też
do pionierów taternictwa zim., gdyż w lutym 1882 doszedł z Doliny Małej Zimnej Wody przez Łomnicką Przełęcz
do Źródła Mojżesza na stokach Łomnicy.
D. aż do późnej starości urządzał co roku wycieczki w
Tatry. Mając lat 75 był w 1920 znowu na Lodowym Szczycie, w 83 roku życia był na
Małej Wysokiej, w wieku lat 88 przeszedł
trasę z Tatrz. Polanki przez Batyżowiecką Dolinę i Osterwę do Popradzkiego Stawu i Szczyrbskiego Jeziora, a na parę tygodni przed
śmiercią brał udział w uroczystości kładzenia kamienia węgielnego pod nowe
schronisko młodzieżowe na Siodełku nad Starym Smokowcem
.
Od samego początku istnienia Węg. Tow. Karp. (MKE), od
1873, D. był jego członkiem i od 1876 b. czynnym działaczem w zarządzie, w
1881-89 skarbnikiem, w 1888-1914 członkiem komitetu redakc. rocznika MKE.
Zajmował się trasowaniem i znakowaniem nowych ścieżek i dróg w Tatrach,
szkoleniem przewodników tatrz., sprawami Muzeum
Karp
. itd.
Opracował źródłowo i ogłosił pracę o początkowych dziejach MKE: Gründung,
Entwicklung und Tätigkeit des Ungarischen Karpathenvereins (Leutschau 1883 i
osobno po węg.). Jest to jedna z podstawowych prac do historii turystyki w
Tatrach, podobnie jak jego praca o budowie ścieżek, dróg i schronisk tatrz.:
Die heute gebrauchten Weg- und Hüttenbauten in der Hohen Tatra ("Tur. und
Alp." 3, 1922-23, nr 3).
Opisy swych wycieczek tatrz., artykuły o topografii Tatr oraz przyczynki do
historii turystyki i taternictwa ogłaszał D. po niem. i węg. od 1880, np. Die
Eisthaler Spitze ("Jahrb. UKV" 1880), A Központi-Kárpátok orographiai
vázlata ("Szepesi Emlékkönyv" 1888), Streifzüge in der Liptauer und
Galizischen Tátra ("Jahrb. UKV" 1889), Der Gipfelbau der Gerlsdorfer
Spitze ("Zipser Bote" 1889, nr 39 i 40), Die Gerlsdorfer Spitze
("Jahrb. UKV" 1890), Gebirgstouren in den Béler Kalkalpen (tamże
1896), Das Mengsdorfer-Thal (tamże 1897).
D. jest autorem przewodnika Wegweiser durch die ungarischen Karpathen
(Leutschau
1888), który wyszedł również po węg. Opracował także część wysokogórską w
przewodniku Theodora Posewitza
Reisehandbuch durch Zipsen,
Hohe Tátra und Zipser Mittelgebirge (1898 i nast. wydania, też po węg.). Był
również współautorem najobszerniejszego na owe czasy przewodnika tatrz.: A
Mágas Tátra részletes kalauza (Bp.1914 i 1917) i współpracował przy jego
skróconej wersji niem., wydanej przez J. Vigyázó i G.A. Heftyego: Die Hohe
Tatra, Ausführlicher Führer (Kesmark 1922, t. 1-3). Umieszczone w obu tych
przewodnikach szczegółowe mapy uzdrowisk tatrz. wykonał D.
Jedną z gł. dziedzin zainteresowań D. była geologia i
glacjologia Tatr i otaczających obszarów; poświęcał im dużo uwagi na swych
wycieczkach, zwł. po 1890. Był przewodnikiem dla geologa Wiktora Uhliga w jego badaniach tatrz. oraz
dla glacjologa Józefa Partscha
(w 1910-15 i 1920-25). Sam D. dużo tatrz.
wiadomości geol. i glacjologicznych umieszczał w swych pracach na in. tematy, a
osobno opublikował Die Geologie des Tátragebirges ("Jahrb. UKV" 1902,
jest to wyciąg z pracy Uhliga) oraz w formie obszernej recenzji wyciąg z pracy
Partscha: Joseph Partsch: Die Hohe Tatra zur Eiszeit ("Tur. Alp. Wint."
5, 1924-25, nr 8-9 i 12). W obu tych wyciągach umieścił D. sporo własnej
wiedzy.Pieninom i Podtatrzu poświęcił pracę Das Pieninnengebirge und die Zone
der Karpathenklippen (Kesmark 1932), a pisał
też nieraz o in. pasmach górskich w otoczeniu Tatr, np. o Magurze Spiskiej
: Touristisches und
Wissenschaftliches aus der Magura ("Jahrb. UKV" 1890), Beiträge zur
Geologie des Zdjargebirges in Oberungarn ("Peterm. Geogr. Mitt." 1911).
Następna dziedzina zainteresowań D. to klimat, zwł. Tatr, ale nie tylko. W
czasie wycieczek prowadził obserwacje meteor., także w zimie 1882 na wys. 2300 m
na zboczach Łomnicy, a od 1922 prowadził przez kilka lat stację meteor. w Tatrz.
Polance. O tych sprawach pisał często, np. Eine Winterfahrt unter die
Lomnitzer Spitze ("Zipser Bote" 1882, nr 8 i 9), Hochtouren und
Temperatur-Beobachtungen in der Hohen-Tátra ("Jahrb. UKV" 1897), Der
Orkan in der Tátra vom 18. November 1915 und die Neuaufforstung seiner
Windbrüche ("Karp. Post" 1916, nry 12-16 i odb.), A Magas Tátra
legmélyebb hóhatára a jégkorszakban ("Szep. Hirlap" 1922, nr 84), Der
Gang der Witterung in Tatra-Westerheim im Jahre 1925 ("Tur. Alp. Wint."
1927, nr 10-11).
Wreszcie D. jako kartograf. Na podstawie własnych obserwacji i pomiarów
przygotował memoriał o błędach na ówczesnych wojsk. mapach Tatr i poprzez MKE
memoriał ten spowodował, że kartografowie wojsk. w 1894-95 wykonali nowe pomiary
(już z zastosowaniem fotogrametrii) i w 1896-97 wydano pierwszą mapę Tatr w
skali 1:25 000. D. potem współpracował przy przygotowaniu wojsk. mapy Tatr w
skali 1:75 000 (w 1907) i różnych in. map w nast. latach. Pod jego własnym
nazwiskiem wyszła mapa A Magas-Tátra turistatérképe 1:50 000 (Bp.1908). W 1914-17 sam wykonał pierwsze
szczegółowe mapy miejscowości Szczyrbskie
Jezioro, Wyżnie Hagi
, Tatrz. Polanka, Smokowce i Tatrz. Łomnica, w skali 1:5000, 1:8000 i
1:10 000, z 10-m. warstwicami. Mapy te zostały opublikowane we wspom.
przewodnikach węg. i niem. z 1917 i 1922.
Na temat kartografii tatrz. pisał D. wielokrotnie, np. Der Touristenweg
auf der Specialkarte des Militär-geographischen Instituts ("Zipser Bote"
1893, nr 43), Die neue Originalkarte der Hohen-Tátra ("Jahrb. UKV" 1898 i
odb.). Recenzując mapy poruszał też nieraz sprawy nazw geogr. w Tatrach, o czym
pisywał też osobno, np. Zur Frage der Grün-See-Spitze ("Zipser Bote"
1889, nr 37), Tátra Hungarica (tamże 1898, nr 8).Warto też wspomnieć, że D. namówił swego kolegę
nauczyciela, Wilhelma Forbergera
, do rysowania panoram
tatrz.; w 1884-91 oprowadzał go po Tatrach i udzielał mu wskazówek.
W sumie D. ogłosił na różne tematy związane z Tatrami i Podtatrzem ponad sto
prac, artykułów, notat, recenzji itd., nieraz pod kryptonimami i często
anonimowo. Ukazały się one gł. w niem. i węg. czasopismach i rocznikach
wydawanych na Węgrzech (zwł. na Spiszu), ale także w Niemczech i Austrii, a po I
wojnie świat. w Czechosłowacji.
Pośmiertnie w "Die Karpathen" (1934, nr 6) ukazała się jego ciekawa i cenna
autobiografia: Franz Dénes 1845-1934, Lebensbeschreibung von eigener
Hand. Dodać tylko trzeba, że D. zajmował się sprawami tatrz. z zamiłowania,
równocześnie aż do 1918 wykonując sumiennie swe zawodowe obowiązki gimnaz.
profesora języków klasycznych.
D. zalicza się do ludzi najbardziej zasłużonych w poznawaniu Tatr i rozwoju
turystyki w tych górach. Był jednym z najlepszych i najbardziej wszechstronnych
znawców Tatr, po prostu tatrologiem, a także znawcą szerokiego regionu naokoło
Tatr, m.in. Pienin i Tatr Niżnich. Jego liczne prace i arykuły nadal stanowią
podstawowe źródła do badań w wielu dziedzinach wiedzy o Tatrach.
W 1911 D. został mianowany czł. hon. MKE, a w 1922 jego hon. prezesem; w 1922
został też czł. hon. Sekcji Tur. PTT. W tatrz. nazewnictwie niem. i węg. dla
uczczenia zasług D. nadano Niżnim Rysom nazwę Dénesspitze, Dénescsúcs.
Karpathenverein uczcił Dénesa tablicą pamiątkową, odsłoniętą 4 VII 1937 w
Altanie Szilágyiego na Siodełku.
