Smokowiec, Stary

Smokowiec, Stary (1010 m), także po prostu Smokowiec, dawniej z niemiecka Szmeks; Starý Smokovec, dawniej Smokovec i Šmeks; Alt-Schmecks, pierwotnie Schmecks; Ótátrafüred, Tátrafüred.

S. Najstarsze uzdrowisko podtatrz. i gł. centrum tur. po pd. stronie Tatr, leżące u podnóża pd.-wsch. stoków Sławkowskiego Szczytu, przy Drodze Wolności. Znajdują się tu hotele, tur. domy noclegowe, sklepy itd.

S. S. leży na linii autobusowej Zakopane-Łysa Polana-Poprad i jest węzłem kolei elektr., której trasy biegną stąd do Tatrz. Łomnicy, do Szczyrbskiego Jeziora i do m. Poprad. Znajduje się tu również dolna stacja terenowej kolei linowej wiodącej na Siodełko (Hrebienok). Ze S.S. wychodzą znakowane szlaki tur. do Wielickiej Doliny, na Sławkowski Szczyt oraz na Siodełko, a stamtąd dalej do Staroleśnej Doliny i Doliny Zimnej Wody. W uzdrowisku są kwaśne źródła mineralne, niegdyś słynne (dawna nazwa: Sławkowskie Szczawy).

Początkiem osady był domek myśl., jaki z inicjatywy Tomasza Maukscha w 1793 postawił tu sobie brat włąścicielki terenu, hr. István Csáky. Z domku tego korzystali też podróżni ówcześni udający się w Tatry, a w 1794-97 Csáky zbudował tu jeszcze dwa domy mieszkalne i drewnianą kaplicę. Smokowiec rozwinął się w znane uzdrowisko, zwł. w 1833-68, gdy je dzierżawił » Johann Georg Rainer.

W S.S. bywali od dawna również i Polacy, ale nie tłumnie, np. Stanisław Staszic w 1805, krak. lekarz Karol Soczyński w 1825, następnie Jan Nepomucen Głowacki w 1843, Ludwik Zejszner w 1851 i liczni inni.W 1947-60 S.S. był siedzibą osobnego powiatu Vysoké Tatry, włączonego w 1960 do pow. popradzkiego. Od tego czasu S.S. jest siedzibą miejskiej rady nar., która obejmuje wszystkie miejscowości u stóp Tatr przy Drodze Wolności od Szczyrbskiego Jeziora aż po Tatrz. Kotlinę.

Źródła mineralne w S.S. znajdują się na terenie, który pierwotnie należał do wsi Wielki Sławków, i były znane od b. dawna. Już w swej pracy z 1549 i drugiej wcześniejszej » Georgius Wernher wspomina o dwóch źródłach znajdujących się na Spiszu u stóp Karpat, tj. Tatr ("in radice montis Carpathis"); jedno z nich (acidula, tj. szczawa) już wówczas było użytkowane w celach leczniczych. Wprawdzie Wernher nie określa bliżej, gdzie owe źródła się znajdują, zapewne jednak chodzi o źródła w S.S.

Następnie o źródłach smokowieckich (jako Sauer-Brunnen, tj. szczawy) wspomina Georg Buchholtz sen. w 1719. Natomiast » Johann Sigmund Kreysel, lekarz komitatu spiskiego, w swych dwóch rękopiśmiennych pracach z 1764 i 1768 nie tylko opisuje dwa źródła smokowieckie (zapewne te, które później nazwano Castor i Pollux), ale również podaje ich analizę chem. (przez siebie dokonaną) i lekarskie zalecenia.

Od tego czasu opisy i analizy szczaw smokowieckich powtarzały się coraz częściej, zwł. w literaturze niem. i węg., także wzmianki o ich użytkowaniu, m.in. przez mieszkańców Wielkiego Sławkowa i in. pobliskich wsi.Z pol. pisarzy o szczawach smokowieckich wspomina już Stanisław Staszic, a Karol Soczyński miał w rękopisie pracę (ok. 1825) o źródłach smokowieckich, z której korzystał Franciszek B. Bulikowski w swej drukowanej rozprawie doktorskiej (1834).Już Wernher i Buchholtz określali źródła smokowieckie jako szczawy (acidula , Sauer-Brunnen ), a Kreysel nazwał je "wodami sławkowskimi", i taką nazwę w różnych jej odmianach stosowano tak do źródeł, jak i do miejscowości, co najmniej do lat 1880., np.: niem. Schlagendorfer Sauerbrunnen lub po prostu Sauerbrunnen (Samuel Bredetzky 1805), łac. Acidulae Schlagendorfenses (Göran Wahlenberg 1814), niem. Sauerbrunn (Albrecht Sydow 1830), węg. (kalki z niem.) Savanyú-kút, Savanyú-forrás i Nagy-Száloki fürdő, pol. (też kalki z niem.) Sławkowskie Szczawy (Henryk Müldner 1876, Maksymilian Nowicki 1876, Bronisław Gustawicz 1883, Tytus Chałubiński 1886), czasem nieprecyzyjnie (właściwie błędnie) po prostu Sławków, wreszcie słow. Slavkovské štavy.Jednakże od 1818 jako nazwa samej miejscowości równolegle do wsp. nazw owych źródeł, a potem jako jedyna występowała nazwa Schmecks, i to w różnych odmianach: niem. Schmecks, Schmeks i Schmöcks, słow. Šmeks, pol. Szmeks (w gwarze podh. Śmeks), a Węgrzy w 1846 przechrzcili niem. Schmecks na Tátrafüred (tj. tatrzańskie kąpiele).Ale pod koniec XIX w. Słowacy zaczęli do miejscowości tej stosować nazwę Smokovec, podobno ludową, i za ich przykładem poszedł Stanisław Eljasz-Radzikowski pisząc w 1894: "Smokowiec jest właściwą nazwą Szmeksu, wyrazu przekręconego przez Szwabów spiskich. Tak też zowią tę miejscowość powszechnie Słowacy, a nazwa ta musi się i u nas przyjąć, bo jest pierwotna." Nazwa Smokowiec (Smokovec) szybko przyjęła się w literaturze pol. i słow., chociaż nazwa Szmeks nieprędko zanikła.

Sprawa chronologicznego pierwszeństwa nazwy Smokowiec (Smokovec) czy Schmecks nie jest jednak rostrzygnięta. Pochodzenie jednej i drugiej nazwy jest również nieznane, chociaż powtarza się nieraz wątpliwą etymologię obu.Według jednego podania zapytano po niemiecku hr. Istvána Csákyego, pijącego szczawę smokowiecką: "Schmeckts?" (w gwarze spiskoniem.: "Schmöckts"), tj. "czy smakuje" i stąd miała powstać nazwa Schmecks czy Schmöcks; typowa etymologia ludowa.Według innego podania nazwa Smokowiec miałaby pochodzić od nazwy jakiegoś słowiańskiego bóstwa Zmok, opiekuna górników. Nie wiadomo kto to stwierdził czy wymyślił, ale propagował tę ideę Stanisław Eljasz-Radzikowski już w 1894.Ponadto być może, że nazwę Smokowiec (Smokovec) przekręcili Niemcy spiscy na Schmecks, ale może i odwrotnie; Słowacy przeinaczyli Schmecks na Smokovec?

Gdy w 1875 założono Nowy Smokowiec, wtedy starsze uzdrowisko zaczęto nazywać Starym Szmeksem, potem Starym Smokowcem (Alt-Schmecks itd.), a nowe Nowym Szmeksem, później Nowym Smokowcem (Neu-Schmecks itd.).

Lit. - Henryk Müldner: Szczawy Sławkowskie (Szmeks)... "Pam. TT" 1, 1876. - Ivan Bohuš: Osudy tatranských osád. Ma. 1982.

---