Kocyan Antoni, w węg. publikacjach Koczyan Antal, w
słowackich Kocian Anton (8 VIII 1836 Maków Podhalański - 22 XII 1916 Mokradź =
Mokrad, obecnie część Dolnego Kubina, Orawa). (Wszystkie spotykane w literaturze
inne daty urodzenia są błędne.) Leśnik, z zamiłowań zoolog (ornitolog i
teriolog), wybitny badacz fauny tatrz.
Od 1856 lub 1857 pracował w Kuźnicach u Homolacsów jako urzędnik hutn.; w 1863 wraz z
Bronisławem i Stanisławem Homolacsami uczestniczył
krótko w Powstaniu Styczniowym, po czym znowu pracował w Kuźnicach, póki wskutek
wypadku nie stracił wzroku w jednym oku. Następnie (1864-70) w lasach Homolacsów
był kolejno leśnym praktykantem i adiunktem w Zakopanem oraz leśniczym w Kościeliskiej Dolinie
.
W grudniu 1870 przeniósł się na teren ówczesnych Węgier, gdzie w dobrach
Komposesoratu Orawskiego był podleśniczym w Orawicach (1870-85) i Zubercu
(1885-1910). Od wiosny 1910 mieszkał w Mokradzi k. Dolnego Kubina.
W 1861 zoolog Ernst
Schauer podczas swej podróży tatrz. oglądał zbiór okazów zool. Homolacsów w
Kuźnicach i poznał tam Kocyana, nauczył go preparowania okazów zool. i wzbudził
w nim zamiłowanie do ornitologii. Od tego czasu K. zajmował się badaniami zool.
oraz preparowaniem i gromadzeniem okazów z Tatr
i Podtatrza
. (Uwaga: od 1863, a może nawet od 1861, K. dostarczał okazy zool. do
zbioru Homolacsów w Kuźnicach, ale wbrew domysłom w literaturze nie miał nic
wspólnego z powstaniem tego zbioru i jego powiększaniem aż do 1861 lub nawet
1863.)
W 1866 dalszą zachętę do swej amatorskiej pracy nauk.
otrzymał K. od prof. Maksymiliana Nowickiego
, który docenił jego spostrzeżenia zool. i już w 1867
cytował je we własnej pracy. W 1867 K. został członkiem-współpracownikiem
Komisji Fizjograficznej Tow. Nauk. Krakowskiego i członkiem-koresp. wiedeńskiego
Geologische Reichsanstalt (posyłał tam okazy paleontologiczne i in.), a w 1885
członkiem-koresp. Ornitologischer Verein w Wiedniu itd.
K. zajmował się też ssakami, gł. jednak ptakami, a jego prace mają wciąż
podstawowe znaczenie w znajomości zarówno ptaków, jak i ssaków Tatr i Podtatrza.
W 1867-93 ogłosił szereg prac zool. w języku pol., niem. i węg. (mówił też
biegle gwarą podh. i po słow.).
Pierwszą jego opublikowaną pracą są Zapiski o ssakach tatrzańskich
("Spraw. Komis. Fizjogr." 1867), ale o wiele ważniejszą na ten temat jest
jego mało w Polsce znana praca późniejsza: A Magas-Tátra északi oldalán élő
emlősök. Die Säugethiere der Nord-Tátra ("Természetrajzi Füzetek" 1887, po węg.
i po niem.). Najwcześniejsza jego praca o ptakach to Ornithologische
Beobachtungen in Orawitz ("Jahresber. des Ausschusses für Beobacht. Stat.
der Vögel Deutschlands" 1880), najważniejsze jednak, to Die Vögel der
Nord-Tatra ("Mitt. des Ornith. Ver. in Wien" 1883) oraz Ptaki
spostrzegane po stronie północnej Tatr ("Pam. TT" 1884), a ponadto w sześciu
częściach ogłoszone Ornithologische Beobachtungen Oravice-Zuberec
("Jahresber. des Comités für Ornith. Beobacht. Stat. Orn. Ungarn", Wien,
1-6, 1883-90).
Był doskonałym preparatorem. Dostarczone przez niego
okazy fauny tatrz. stworzyły podstawę zbiorów zool. w Muzeum Orawskim w Orawskim Zamku , w Muzeum Tatrz. w Zakopanem i w Muzeum Karp. w Popradzie
. Już w 1869 rozpoczął współpracę
z muzeum w Orawskim Zamku, dostarczając mu przez wiele lat okazy zool. (razem
342), bot. i geologiczne. Opracował katalog zbiorów zool. tego muzeum: Az
árvai várban őrzött állatgyüjtemény tárgymutatója (Alsó-Kubin 1889), z
licznymi i nieraz obszernymi uwagami o poszczególnych gatunkach. W muzeum tym
znajdują się 224 okazy ptaków (166 gatunków) od K. Najwięcej okazów zool. od K.
zakupiło Muzeum Karp. w Popradzie w 1884: 584 okazy ptaków, 80 ssaków i sporo
in.
Dużo okazów zool. od K. znalazło się też w Muzeum Tatrz.
w Zakopanem: 406 okazów ptaków (należących do 233 gatunków), przeszło 50 okazów
ssaków, ponadto gniazda i jaja ptasie, ryby, płazy i skamieliny, większość
dostarczona w 1888, a reszta w 1889-91 (razem 471 okazów). K. osobiście urządził
tam ekspozycję swych okazów (w 1888), a kustosz tego muzeum, Walenty Staszel , jeździł do Zuberca
, aby
od K. nauczyć się preparowania i konserwacji okazów zoologicznych.
K. zaopatrywał również in. muzea i zakłady nauk. w okazy fauny tatrz.: w
Krakowie (od 1867), Lwowie (1869 i 1895), Warszawie (w 1882-86), Wiedniu,
Budapeszcie (1882-91) itd. Jego okazy trafiły również do muzeów w Berlinie,
Londynie i in., a także do zbiorów szkolnych, np. w Jaśle i Trzcianie. Są to
nieraz jedyne istniejące okazy danego gatunku z Tatr, gdyż później te gatunki
tam wyginęły lub nie zostały odszukane. Wszystkie zachowane okazy i opublikowane
obserwacje K. to bezcenne materiały i wiadomości o faunie tatrz.
Leśniczówka K. w Orawicach , a potem w Zubercu stanowiła przez
wiele lat ważny ośrodek badań fauny tatrz., odwiedzany przez licznych naukowców
(nie tylko zoologów) i in. osoby zajmujące się Tatrami. Z pol. badaczy bywali
tam Tytus Chałubiński , Antoni Rehman , August Wrześniowski (w 1879, 1880, 1881 i
1885), Justyn Karliński, Józef Rostafiński
, Marian Łomnicki (1895), Jan Grzegorzewski , Walery i Stanisław Eljasz-Radzikowscy oraz Jan Gwalbert Pawlikowski , a z in. naukowców
np. węg. ornitolog Gyula Madarász i austr. Victor Tschusi zu Schmidhoffen (w
1881). Bywali tam też Henryk Sienkiewicz ,
Helena Modrzejewska, Kazimierz Tetmajer ,
Wojciech Kossak i Stanisław Barabasz . Gospodarz wszystkim
okazywał gościnność, służył informacjami i radą, demonstrował swoje zbiory. K.
miał z drugiego małżeństwa dwie córki i syna (» Kocian Anton
).
Warto też wspomnieć, że jeszcze jako leśniczy w
Kościeliskiej Dolinie (1864-70) K. nieraz uczył chłopców góralskich czytać,
pisać i rachować (oczywiście po pol.), m.in. późniejszego pisarza lud. Andrzeja Tylkę Suleję , którego poznał, gdy
ten pasł bydło w Miętusiej Dolinie . K.
jest wspominany od 1867 po dzień dzisiejszy w wielu publikacjach tatrz., zwł.
naukowych, ale także w artykułach i książkach różnego charakteru, np. w szkicach
podróżniczych Jana Grzegorzewskiego
, czy w książce Wojciecha Kossaka Wspomnienia (1913). W
1966 na budynku leśniczówki w Orawicach umieszczono tablicę pamiątkową, by
uczcić zasługi K. w poznaniu przyrody Tatr i Podtatrza.
