Pawlikowski Jan Gwalbert

Pawlikowski Jan Gwalbert (18 III 1860 Medyka k. Przemyśla - 5 III 1939 Lwów, poch. w Zakopanem na starym cment.), syn » Mieczysława Pawlikowskiego, brat Tadeusza Pawlikowskiego (dyr. teatrów). W młodości taternik i tatrz. speleolog, potem jeden z czołowych działaczy pol. w dziedzinie ochrony przyrody, jeden z najgorliwszych bojowników o ochronę Tatr i utworzenie Tatrz. Parku Nar., ekonomista, rolnik (teoretyk i praktyk), historyk literatury pol., publicysta, działacz społ., polit. i tur. (w Tow. Tatrz.). W 1878-87 studia hist., hist.-lit., prawnicze, roln. i ekon. w Krakowie (UJ 1884, dr praw 1885), Wiedniu, Halle i Dublanach. Prof. Akademii Roln. w Dublanach 1891-1904, prezes Związku Nauk.-Lit. we Lwowie 1898-1914, prezes Stronnictwa Nar.-Demokr. w Galicji 1905-19. Czł. PAU od 1927.

Od młodych lat przyjeżdżał z rodzicami do Zakopanego, początkowo mieszkając tam w domu słynnego przew. Macieja Sieczki. Na wycieczki w Tatry chodził najpierw z ojcem, a potem stale z Sieczką. Taternictwo uprawiał jedynie w 1876-81, zdobywając ważną i trwałą pozycję w jego dziejach. Dokonał wtedy szeregu nowych wejść tatern., zaliczanych do czołowych w owych latach, np. II wejście na Wysoką z Doliny Złomisk z I zejściem z tego szczytu przez Pazdury na Wagę (w 1876 z ojcem i Adamem Asnykiem oraz Sieczką i in. przewodnikami), nową drogą od pn. na Łomnicę (1878), I wejście na Szatana (ok. 1880), nową drogą z Dzikiej Doliny na Durny Szczyt (1881) i przede wszystkim I wejście na Mnicha (1879 lub 1880), co stanowi przełomowe wydarzenie w dziejach taternictwa. O tatrz. wycieczkach P. zachowały się tylko fragmentaryczne wiadomości, jeszcze np. o jego wejściu na Kiezmarski Szczyt w 1878, Lodowy Szczyt w 1879 i Hruby Wierch ok. 1880, zawsze z Sieczką.

Wcześnie zaprzestał wycieczek tatern. z powodu pogarszającego się wzroku.W okresie swej działalności taternickiej P. ogłosił tylko jeden artykuł: Wycieczka na Łomnicę i szczyt Kezmarski ("Pam. TT" 4, 1879), ale tematykę tatern. poruszał też w późniejszych notatkach, recenzjach i marginesowo w różnych artykułach, zwł. w trzech: Szkice taternickie ("Prz. Zakop." 2, 1900, nr 41 i 42), O ideologię i przyszłość taternictwa ("Wierchy" 3, 1925), Kilka wspomnień o tych, co dawniej po Tatrach chadzali ("Tat." 10, 1923-24, 1925).Ogłaszał również wspomnienia o dawnych przewodnikach tatrz. i in. osobach związanych z Tatrami, np. Wspomnienie o Wojciechu Roju ("Wierchy" 2, 1924), Janowi Kasprowiczowi na pożegnanie (tamże 4, 1926), Ś.p. Mieczysław Świerz (tamże 7, 1929), Wspomnienie o Walerym Eljaszu Radzikowskim (tamże 8, 1930), Franciszek Nowicki ("Myśl Nar." 1935, nry 45-47) oraz anegdotyczne wspomnienie ze swych młodych lat w Zakopanem: Seweryn Goszczyński i Jan Kubacik ("Kur. Lwow." 1930, nr 381).P. był też jednym z pol. pionierów speleologii tatrz. Co najmniej od 1879 i zwł. w 1885 przeprowadził szczegółowe badanie (z Maciejem Sieczką) i jako pierwszy opisał szereg jaskiń w Kościeliskiej Dolinie, w pracy Podziemne Kościeliska ("Pam. TT" 11, 1887, przedruk bez planów jaskiń w "Prz. Zakop." 2, 1900, nry 23-25). Badał też jaskinie w Tatrach Orawskich.W nast. latach P. stał się jednym z czołowych działaczy Tow. Tatrz. (TT, od 1920 PTT), chociaż nie był członkiem jego zarządu głównego. Już w 1903 wiec członków TT uchwalił w Zakopanem wniosek P. o zasadach ustalania i nadawania nazw geogr.w Tatrach (Komunikat w sprawie nomenklatury Tatr, "Prz. Zakop." 5, 1903, nr 37); była to wtedy sprawa ważna, a poglądy P. przełomowe w tej dziedzinie. Główne wytyczne owej zakop. uchwały są dotąd stosowane w pol. praktyce nazewniczej w Tatrach.Niezmiernie istotne w całokształcie działalności TT stały się następnie wytyczne opracowane i wygłoszone przez P. jako Przyszłe zadania Towarzystwa Tatrzańskiego (w pracy zbior. "Czterdzieści lat istnienia Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie 1873-1913", Kr. 1913). Wytyczne te, kładące duży nacisk na ochronę przyrody, weszły do ogólnego programu działalności TT i były potem rzeczywiście realizowane przez wiele lat.

Następną wielką zasługą P. w dziedzinie ogólnej działalności PTT było to, że stał się on inicjatorem, współzałożycielem i wyśmienitym pierwszym redaktorem (1923-34) rocznika » "Wierchy", które przyczyniły się wybitnie do rozwoju PTT i jego idei związanych z górami.

Główną dziedziną wieloletniej działalności P. na terenie Tatr stała się jednak ochrona przyrody, której zagadnieniami zajmował się P. zresztą w skali całego kraju, a nawet szerzej, i to niezwykle wszechstronnie: od strony praktycznej, propagandowej, naukowej, humanistycznej, organizacyjnej, prawnej itd.

O ochronie jaskiń pisał już w swej pracy Podziemne Kościeliska (1887), a pierwszą jego większą publikacją z dziedziny ochrony przyrody była rozprawa Kultura a natura ("Lamus" 4, 1912-13); jej założenia są wciąż aktualne. Ważniejsze z licznych rozpraw i artykułów P. z zakresu ochrony przyrody zostały wydane w zbiorze jego pism O lice ziemi (Wa. 1938).

W 1912 P. był jednym z założycieli, a potem wieloletnim przewodniczącym » Sekcji Ochrony Tatr TT, która rozwinęła b. owocną działalność. Następnie był wiceprzewodniczącym PROP od chwili jej powstania (1920-35) i jednym z gł. autorów projektu pierwszej pol. ustawy o ochronie przyrody (1934). Walkę o ochronę przyrody tatrz. prowadził na łamach wielu czasopism, m.in. w "Wierchach".

Zajmował się zresztą wieloma in. sprawami dotyczącymi Tatr i Podhala, zwł. Zakopanego, ogłaszając w związku z tym liczne artykuły, np. o stylu zakopiańskim, o Muzeum Tatrz., oraz pierwszą część przygotowywanej rozprawy Z dziejów poezji tatrzańskiej ("Wierchy" 12, 1934).

Sam też pisywał wiersze, publikując je czasem pod kryptonimem J.B.K. (tj. Jan Bystrzan Koziniecki); najbardziej tatrzańskie i podhalańskie są jego wiersze Gdy luty mnie oduje wiatr ("Wierchy" 1, 1923) i Odeszła mię ma dusza (tamże 3, 1925).Prozą napisał baśń Trygław ("Lamus" 4, 1912-13, s. 3-49 i słowniczek na s. 351-352); opisany w niej krajobraz górski jest wyraźnie tatrzański, a słowniczek użytych wyrażeń gwarowych jest czysto podhalański. Ogłosił też humor. opowiadanie góralskie: Co jest najważniejsze wiedzieć o raku ("Warsz. Dz. Nar." 1935, nr 211 b).

P. rozwinął również b. żywą i różnorodną działalność nie związaną z Tatrami czy Podhalem: pedagogiczną, nauk., społ., polityczną. Wydał parę podstawowych rozpraw o twórczości Juliusza Słowackiego (stąd członkostwo PAU), prace z dziedziny ekonomii i praktyki roln., niezliczone artykuły na różne tematy. Gromadzone przez trzy pokolenia Pawlikowskich bogate "zbiory medyckie" (biblioteka, rękopisy, ryciny, mapy itd.) przekazał P. w 1921 Zakładowi Narodowemu im. Ossolińskich (wówczas we Lwowie, obecnie we Wrocławiu); same opublikowane katalogi tych zbiorów liczą kilka pokaźnych tomów.

Zbudowany przez P. w 1897 w Zakopanem "Dom pod Jedlami" na Kozińcu wg projektu Stanisława Witkiewicza jest nie tylko jednym z najcenniejszych zabytków stylu zakopiańskiego (witkiewiczowskiego), ale łącznie z siedzibą P. w Medyce i jego domem we Lwowie stanowił przez wiele lat ważny ośrodek kultury pol., ośrodek po II wojnie świat. ograniczony do zakop. "Domu pod Jedlami", ale w pewnej mierze nadal aktywny.

Synami P. byli » Michał P. i » Jan Gwalbert Henryk P.; jedną synową (żoną Michała) była malarka »Aniela Pawlikowska, a drugą poetka » Maria Pawlikowska-Jasnorzewska (żona Jana), zaś jednym z wnuków jest » Jacek Woźniakowski.

W 1913 P. został członkiem hon. Tow. Tatrz. i Sekcji Tur. TT (potem Klubu Wys.), w 1923 Karpathenvereinu, w 1932 Związku Górali, w 1934 Klubu Alpistů Čs., w 1937 Ligi Ochrony Przyrody. Ponadto w 1927 nadano mu obywatelstwo hon. Zakopanego, a w 1984 powstało w Gliwicach Koło nr 1 Towarzystwa Ochrony Tatr im. Jana Gwalberta Pawlikowskiego. We Lwowie była ulica jego imienia, a w Medyce uczczono go tablicą pamiątkową. W Tatrach jest on upamiętniony nazwami: Jaskinie Pawlikowskiego, Okno Pawlikowskiego i Ulica Pawlikowskiego (w Mylnej Jaskini) oraz Przełęcz Pawlikowskiego (przy Durnym Szczycie).

Projektowanego przed wojną pomnika Pawlikowskiemu nie postawiono, ale najlepszym pomnikiem jest niesłabnąca żywotność jego humanistycznych idei o potrzebie ochrony przyrody dla dobra człowieka.Zob. też Pawlikowscy.

Lit. - "Czas" 12 III 1939 (Władysław Szafer). - Adam Wodziczko: Zasługi naukowe Jana Gwalberta Pawlikowskiego na polu ochrony przyrody. Lw. 1939. - "BLP" 15, 1977. - "PSB" 25, 1980 (Stanisław M. Brzozowski i Rościsław Skręt). - "BUP" cz. I, zesz. 3, 1985.

---