Goetel Walery (14 IV 1889 Sucha Beskidzka - 6 XI 1972
Kraków).
Geolog, taternik , narciarz, wybitny
działacz tatern., tur. i sport., jeden z czołowych działaczy w dziedzinie ochrony przyrody w Polsce i Europie, a także
jako organizator nauki (w skali pol. i międzynar.). Prof. AGH w Krakowie 1920-60
(od 1923 prof. zwycz.), czł. koresp. 1951 i czł. rzecz. PAN 1964. W czasie II
wojny świat. pod okupacją niem. uczestniczył w tajnym nauczaniu pol.
(1941-44).
Studia geol. odbył w Krakowie na UJ 1907-10 i w Wiedniu 1910-12. W 1912
uczestniczył w austr. wyprawie geol. do Gruzji (wracał przez Azję Mniejszą). W
nast. latach zwiedził wiele krajów Europy, Afryki i Azji. Doktorat uzyskał w
1913 w Wiedniu na podstawie rozprawy o tatrz. utworach retyckich.
Badania geol. prowadził gł. w Tatrach i na Podtatrzu . Od 1911 ogłosił szereg
prac o tektonice i stratygrafii tatrz., np. Tymczasowa wzmianka o recie
tatrzańskim ("Kosmos" 1911), Fortschritte der Tatra- und
Karpathentektonik in den letzten Jahren ("Mitt. Geol. Ges. Wien" 1912), W
sprawie rozwiązania kwestyi dolomitów choczańskich w Tatrach ("Kosmos"
1915), Ret tatrzański (tamże 1916), Zur Liasstratigraphie und Lösung
der Chocsdolomitfrage in der Tatra ("Bull. Int. Acad. Sc. Cracovie Cl.
Math." 1916), Die rhätische Stufe und der unterste Lias der subtatrischen
Zone in der Tatra (tamże 1916), Das Rhät und der unterste Lias der
subtatrischen Zone in der Tatra ("Mitt. Geol. Ges. Wien" 1916), Stan i
zagadnienia badań geologicznych w Tatrach ("Wiad. Geogr." 1929) oraz wsp. z Ferdynandem Rabowskim
Budowa Tatr: Pasmo reglowe ("Spraw. Pol. Inst. Geol."
1925, nr 1-2), a razem ze Stanisławem
Sokołowskim
Tektonika serji
reglowej okolicy Zakopanego ("Rocz. Pol. Tow. Geol." 1929). Ogłosił też
wiele sprawozdań o badaniach własnych oraz in. geologów, zwł. w Tatrach.
W Tatry przyjechał G. po raz pierwszy w 1906. Jako
taternik był czynny w 1907-14, gł. w towarzystwie swego brata Ferdynanda oraz Mieczysława Świerza i Władysława Kulczyńskiego jun ., dokonując
szeregu nowych wejść od Rohaczy po Czarny Szczyt , m.in. wsch. ścianą Rysów (z bratem oraz Świerzem i Kulczyńskim w
1909), z Czarnej Doliny Jaworowej przez Śnieżną Dolinę i Wielką Kapałkową Turnię na Lodowy Szczyt (z bratem i Świerzem w 1909).
Uczestniczył w I wejściu zim. na Mnicha (z
Henrykiem Bednarskim , Stanisławem Zdybem
i in. w 1910).
Od 1907 był członkiem Klubu Kilimandżaro i Sekcji Tur. TT , w 1919-21 i 1934-35 prezesem
STPTT, a w 1939 prezesem Klubu Wysokogórskiego
. Był
współzałożycielem i przez wiele lat działaczem Międzynar. Unii Towarzystw Alpin.
(UIAA).
W związku ze swą działalnością tatern. ogłaszał G. od 1908 oprócz sprawozdań
i fachowych opisów nowych dróg także artykuły wspomnieniowe, np. Udana
wycieczka ("Tat." 1909, nr 1), Mnich w zimie (tamże 1910, nr 2), W
Dolinie Mięguszowieckiej ("Pam. TT" 1914), Klub Kilimandżaro ("Tat."
1933, nr 5-6), Na przełomie ("Wierchy " 1948).
Przed I wojną świat. (od 1906 lub wcześniej) G. uprawiał
też narciarstwo, zwł. turystyczne i jako instruktor. Uczestniczył w wycieczkach
narc. w Tatry, Beskid Zach. (m.in. I wejście zim. na Babią Górę w 1908 na
nartach) i w Karpaty Wsch. W czasie swych studiów w Wiedniu był członkiem pol.
klubu narc. »CAP
i
brał udział w wejściach narc. w Alpach, np. na Hoher Sonnblick 3106 m (w 1913),
o czym pisał w artykule Na nartach w Wysokie Taury ("Tat." 1913, nr 5).
Jest też autorem artykułu propagującego narciarstwo: Zima i narciarstwo w
Beskidach ("Ziemia" 1914, nr 11) oraz wspomnienia: Na nartach przed
pięćdziesięciu laty ("Wierchy" 1957).
Od 1914 G. był jednym z najbardziej aktywnych działaczy
TT, potem PTT, najpierw w komisji do robót w Tatrach i przewodnictwa, później
także w in. komisjach, a od 1918 w zarządzie gł., w 1919 - 36 i 1947-50 jako
wiceprezes, a w 1936-47 jako prezes. W 1928-49 był redaktorem "Wierchów", a w
1950-72 przewodniczącym ich komitetu redakcyjnego. W PTTK był długoletnim przewodniczącym Komisji Turystyki Górskiej
(1950-72).
Na tematy tur. oraz o PTT i PTTK ogłosił liczne artykuły sprawozdawcze,
programowe i wspomnieniowe, najpierw w "Pam.TT", potem w "Wierchach" i wielu in.
czasopismach, np. Pięćdziesiąt lat działalności Polskiego Towarzystwa
Tatrzańskiego ("Prz. Współcz." 1923, nr 17), Ideologia Polskiego
Towarzystwa Tatrzańskiego w przebiegu lat ("Wierchy" 1948), Turystyka
polska na nowych drogach (tamże 1950-51), O właściwą drogę turystyki
górskiej w Polsce (tamże 1966), Półwiecze "Wierchów" (tamże
1972).
G. jest też autorem wielu wspomnień o ludziach związanych
z Tatrami, np. Viktor Uhlig , Marian Smoluchowski , Władysław Zamoyski , Wiktor Kuźniar , Mieczysław Limanowski , Bohdan Świderski , Ferdynand Rabowski , Christian Hohenlohe
, Arpad Kegel. Ogłosił też obszerniejsze szkice: Borys Wigilew w
Tatrach ("Wierchy " 1952), Marian Smoluchowski, człowiek gór (tamże
1953), Stanisław Staszic, pierwszy polski taternik (tamże 1955).
Należy także G. do pionierów sportu akad. w Polsce. W 1908
był jednym z inicjatorów stworzenia » Akademickiego Związku Sportowego (AZS)
w Krakowie i
następnie przez wiele lat jednym z jego gł. działaczy, a w 1922-39 i 1945-48
najpierw prezesem, potem kuratorem. W AZS uprawiano różne sporty, ale również
turystykę, taternictwo i narciarstwo. G. ogłosił wspomnienie o założeniu AZS:
W lat piętnaście ("Spraw. AZS Kraków" 1923).
Praca nauk. i terenowe badania geol. już przed I wojną światową zaczęły
stopniowo odciągać G. od czynnego uprawiania taternictwa i sportu, a w latach
międzywoj. nasilające się komplikacje po przedwojennym złamaniu nogi (podczas
alpejskiej wycieczki narc.) zmusiły go wreszcie do zaniechania nawet badań
terenowych w niższych partiach Tatr.
Po I wojnie świat. zajął się G. bardzo aktywnie również i
sprawami Podtatrza, m.in. w związku z ówczesnymi sporami pol.-czechosł. o nie
ustaloną jeszcze granicę. Na początku 1919 został członkiem i sekr. Komitetu
Obrony Spisza , Orawy , Czadeckiego i Podhala
, a w 1919-20 kierował pol. komitetem plebiscytowym
spisko-orawskim. Pisał o tym w artykule Dziesięciolecie przyłączenia i
zagadnienia przyszłości Spisza i Orawy ("Wierchy" 1930). W 1921-24 był
jednym z komisarzy rządu pol. do delimitacji granicy pol.-czechosł. na obszarze
Tatr, Orawy i Spisza, o czym pisze pt. Spór o Jaworzynę a Park Narodowy
Tatrzański ("Wierchy" 1925).
Jedna z najważniejszych dziedzin działalności G. to ochrona przyrody , początkowo zwł. Tatr, potem
również w skali ogólnopolskiej i międzynarodowej. Akcenty ochroniarskie
pojawiały się w tym co pisał już przed I wojną świat., od 1913 był czł. Sekcji Ochrony Tatr TT
, a od około 1920 aż do 1972 był niezwykle
aktywnym i jednym z czołowych pol. bojowników o ochronę przyrody Tatr i in. gór
polskich. Przyczynił się wybitnie do powiązania spraw ochrony przyrody b. silnie
zarówno z nauką jak i z turystyką i działalnością PTT, a następnie PTTK. (Gdy
zabrakło Goetla, sprawy te w PTTK uległy pogorszeniu.)
Od 1922 G. był członkiem Państw. Komisji Ochrony Przyrody
(PKOP), przekształconej w 1925 w Państw. Radę Ochrony Przyrody (PROP), od 1925
delegatem PKOP (potem PROP) do spraw pogranicznych parków nar. (projektowanych w
Tatrach, Pieninach i na Babiej Górze). G. był inicjatorem idei stworzenia takich
parków (po stronie pol. i czechosł.) i najwięcej włożył wysiłków w ich
realizację, choć uczestniczyło w tym wiele osób. Od chwili powstania Tatrz. Parku Nar
. w 1955 G.
był członkiem rady TPN, w 1956-72 jej przewodniczącym. W skali ogólnokrajowej i
międzynarodowej G. był jednym z inicjatorów i realizatorów rozszerzenia dawnej
konserwatorskiej ochrony przyrody na równoczesną ochronę zasobów naturalnych
(tj. racjonalnego użytkowania istniejących zasobów surowców naturalnych). Był
też twórcą sozologii, tj. nauki o ochronie przyrody.
Na temat ochrony przyrody i parków nar. ogłosił G. bardzo liczne artykuły i
prace nauk., pop.-nauk., sprawozdawcze, programowe itd., zwł. dotyczące Tatr, i
to na przestrzeni pół wieku, np. W sprawie eksploatacji granitu na obszarze
Tatr Polskich ("Wierchy" 1924), wspomniany już Spór o Jaworzynę a Park
Narodowy Tatrzański (tamże 1925), The great program of Poland and
Czechoslovakia for national parks ("Zoological Society Bulletin", New York
1925, nr 2), Tatry Slovanskym Parkom Národným ("Slovák" 1927, nr 289),
Tworzenie górskich Parków Narodowych w Polsce ("Wierchy" 1929), Parki
narodowe w Polsce (w dziele zbior. "Skarby przyrody", Wa. 1932), Sprawa
Tatrzańskiego Parku Narodowego ("Wierchy" 1936), Po latach dziesięciu: o
turystyce, góralszczyźnie i ochronie przyrody gór (tamże 1947), Nowe
drogi ochrony przyrody (tamże 1949), Dzieje realizacji Tatrzańskiego
Parku Narodowego (w dziele zbior. "Tatrzański Park Narodowy", Kr. 1955 i
1962), Znaczenie Tatr i Pienin dla światowego rozwoju ochrony przyrody
("Wierchy" 1970) oraz wiele innych w publikacjach pol. i zagranicznych.
Pisał też na in. tematy związane z Tatrami i Podtatrzem, ogłaszając w sumie
ponad 500 artykułów i prac. Ze swych planowanych obszernych wspomnień napisał G.
tylko niewielkie fragmenty, ogłoszone pośmiertnie pt. Pod znakiem optymizmu
(Kr. 1976).
Z wielostronnej tatrz. działalności G. wywiązał się też
jego b. czynny udział w tworzeniu i rozwoju takich międzynar. organizacji jak »
Asocjacja Słowiańskich Towarzystw
Turystycznych
(od 1925), » Międzynarodowa Unia Towarzystw
Alpinistycznych (od 1932), » Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (od 1948) i
in.
G. otrzymał liczne odznaczenia pol. i zagraniczne. W 1933
został członkiem hon. PTT i STPTT (potem Klubu
Wys .), w 1935 Club Alpin FranČais, a w 1950 PTTK. Za swe wyjątkowe zasługi
w dziedzinie ochrony przyrody i jej zasobów oraz realizacji parków nar. otrzymał
G. w 1959 najwyższe w tym zakresie odznaczenie międzynar.: nagrodę i medal im.
van Tienhovena. W 1973 schronisku na Ornaku
nadano imię Walerego Goetla i umieszczono tam jego tablicę pamiątkową.
Stronnictwo Demokr. w 1983 ustanowiło Fundusz im. Walerego Goetla, z którego
przyznaje się nagrody za rozwój myśli nauk. i rozwiązań techn. w zakresie
ochrony środowiska.
