Homolacs (rodzina). Węg. rodzina ziemian i
przemysłowców, która z Węgier przeniosła się na Morawy, a stamtąd do Zakopanego .
Jan Wincenty H. w 1807 kupił zakłady hutn. w Kuźnicach i Kościeliskiej Dolinie . Jego brat czy kuzyn
Emanuel (1779-1830) dziedziczył po nim te zakłady, a w 1824 z rozsprzedawanego
przez rząd austriacki Dominium Nowotarskiego nabył trzy sekcje: białczańską i
zakopiańską, które razem obejmowały znaczną część Tatr Pol ., oraz sekcję ostrowską, położoną na
Podhalu poza Tatrami . Sekcje białczańska i zakopiańska
tworzyły wspólnie tzw. dobra zakopiańskie ,
które należały do Homolacsów od 1824 do 1869.
W 1830, po śmierci Emanuela, dobra zakop. odziedziczyła
po nim wdowa, Klementyna ze Sławińskich
Homolacsowa (1809-78). Ok. 1832 Klementyna wyszła powtórnie za mąż za » Edwarda Homolacsa
(1808-90), bratanka Emanuela. Edward
teraz zarządzał dobrami zakop., należącymi nadal do Klementyny. W Kuźnicach
Homolacsowie wybudowali dwór i urządzili koło niego ogród z fontanną, a kuźnicki
zakład górn.-hutn. wszedł w okres swego najlepszego rozwoju.
Dwór kuźnicki Homolacsów stał się ważnym punktem oparcia
dla naukowców, artystów i turystów przybywających w Tatry. Bywał tu malarz Jan Nepomucen Głowacki , geograf i poeta Wincenty Pol , etnograf Oskar Kolberg , zoologowie Maksymilian Nowicki i Ernst Schauer , i wielu in. Tu organizowano
wycieczki w Tatry, zapewniając góralskich przewodników i tragarzy oraz
zaprowiantowanie. Udającym się w góry towarzyszyli nieraz synowie Edwarda i
Klementyny, zwł. Edward jun ., Bronisław i Stanisław , czasem (na krótsze wycieczki) ich
starsza siostra, też Klementyna .
Przyjmowano również w Kuźnicach ważne osobistości ze sfer polit. i członków
rodziny cesarskiej: w 1823 austr. arcyksięcia Franciszka Karola, a w 1854
arcyksięcia Karola Ludwika. Oba te wydarzenia upamiętnili Homolacsowie
postawieniem w swym ogrodzie dwóch pomników z lanego żelaza, uroczyście
odsłoniętych w 1840 i 1856. Wcześniej, w 1827, Emanuel H. postawił przy Morskim Oku pierwsze schronisko tatrz., które
służyło turystom do 1865. Ok. 1855 we dworze kuźnickim powstał zbiór okazów
zoologicznych. Homolacsowie mieli też przez jakiś czas niewielki zwierzyniec z
żywymi okazami fauny (pozostała po nim nazwa » Zwierzyniec
).
W 1869 Klementyna Homolacsowa sprzedała dobra
zakopiańskie pruskiemu baronowi Ludwikowi
Eichbornowi
, a zakopiańscy Homolacsowie całkowicie przenieśli się do
nabytych już wcześniej Balic pod Krakowem. Ostatnią osobą z rodu zakop.
Homolacsów o tym nazwisku była wnuczka Bronisława H., mgr inż. Helena Homolacs
(specjalistka od hodowli owiec), żyjąca po II wojnie świat. w Bydgoszczy; zm. w
1988. Potomkowie o in. nazwiskach (po kądzieli) żyją w Polsce i Anglii.
Homolacsowie i ich działalność w Zakopanem i Tatrach w
latach 1807-69 jest różnie oceniana w dotychczasowej literaturze. Zgodne są
opinie (potwierdzone faktami), że doprowadzili oni podupadłe zakłady górn.-hutn.
w Kuźnicach do rozkwitu i stworzyli dodatkowe źródła zarobków dla biedującej
wówczas ludności okolicznych wsi. Ale rozwój tych zakładów powodował dewastację
lasów tatrz., dla których prawdziwą klęską była jednak dopiero rabunkowa
gospodarka leśna następców Homolacsów: Eichborna i Peltza
. Stosunek H. w ich zakładach do
robotników był chyba lepszy niż w większości podobnych zakładów w owych czasach:
zapewniano im opiekę lek. i założono szkołę dla dzieci pracowników, a w
Zakopanem H. ufundowali pierwszy kościół.
Najbardziej kontrowersyjne są opinie o stosunku H. do
górali: od przesadnych a nie udowodnionych zarzutów o wyrządzonych krzywdach do
przesadnych pochwał. Niewątpliwie H. żyli w przyjaźni z jednymi góralami, a z
innymi mieli zatargi. Również kontrowersyjne są opinie o polskości i
patriotyzmie H., zwł. Edwarda sen. i jego żony Klementyny. Faktem jest, że w
Kuźnicach postawili oni dwa wiernopoddańcze pomniki arcyksiążąt austr. i
przyjmowali ich u siebie w sposób wybitnie czołobitny, ale podobnie w owych
czasach postępowało wielu Polaków (ks. Józef
Stolarczyk
również). Z drugiej strony Edward H. w 1831
walczył w Powstaniu Listopadowym (choć nie z patriotyzmu), a w założonej przez
niego szkole kuźnickiej uczono historii Polski, przy czym Edward to przecież
dopiero "świeżo upieczony Polak" (jak sam mawiał). Dzieci swoje Edward i
Klementyna wychowali na patriotów pol., ich dwóch synów walczyło w 1863 w
Powstaniu Styczniowym, a w dworze kuźnickim był punkt przerzutowy dla Węgrów,
którzy też udawali się walczyć w tym powstaniu. Obiektywna historia działalności
rodziny H. nie została jeszcze napisana.
Zob. też: górnictwo
, własnościowe sprawy , zakopiańskie dobra oraz
hasła o poszczególnych Homolacsach.
