własnościowe sprawy

własnościowe sprawy. W najdawniejszych czasach, z których zachowały się pisemne dokumenty dotyczące tego regionu (XII-XIII w.), Tatry wraz z Podtatrzem były własnością królewską. Tatry Pol. wraz z Podhalem należały do króla pol., a Tatry Węg. wraz z Orawą, Liptowem i Spiszem do król. węg., z tym że granica państw. na terenie zarówno Tatr jak i Podtatrza długo nie była ani wytyczona, ani ściśle określona.

Tatry Polskie do 1773.

Pomijając tu najdawniejsze dzieje Podhala, kiedy nie ma jeszcze bliższych danych o sprawach własnościowych w Tatrach, znaczna część Podhala z całymi Tatrami Pol. była królewszczyzną i pod nazwą starostwa nowotarskiego była zarządzana przez starostę. Wsie nad Dunajcem na wsch. od Waksmundu (oprócz kilku wsi prywatnych) wchodziły w skład starostwa czorsztyńskiego, które nigdzie nie sięgało w Tatry.

W XV w. od strony Podhala rozpoczęło się » górnictwo w Tatrach, prowadzone albo przez urzędników król., albo przez osoby lub spółki dzierżawiące kopalnie tatrz., czy też otrzymujące od króla pozwolenie na prowadzenie poszukiwań i roboty górn. w tych górach.

Prawdopodobnie już wcześniej, w XIV w. (konkretne dane dopiero od XVI w.), zaczęło się w Tatrach Pol. » pasterstwo. Sołtysi z różnych wsi podh. na podstawie przywilejów król. otrzymywali pastwiska pod Tatrami (polany) i w samych Tatrach (hale), dokąd w lecie wysyłali owce i krowy (dawniej również konie, woły i kozy).

Poszczególne hale (leżące głównie powyżej górnej granicy lasu, ale również w obrębie obszarów leśnych), początkowo należące do pojedynczych sołtysów podh., drogą podziałów spadkowych, sprzedaży i wymiany stały się z czasem współwłasnością całych grup współwłaścicieli, złożonych z górali mieszkających w różnych wsiach podh., przy czym z biegiem lat mieszkańcy wsi dalej od Tatr położonych pozbywali się swej własności na halach na rzecz mieszkańców wsi bliżej Tatr.

Natomiast lasy Tatr Pol. aż do I rozbioru Polski (1772), i nawet nieco dłużej, pozostały własnością król., z tym że na terenie lasów tatrz. przysługiwały współwłaścicielom hal » serwituty (służebności). Również i właściciele polan podtatrz. mieli serwituty w lasach królewskich. Jeszcze przed I rozbiorem Polski wojska austr. w 1769 zajęły pol. część Spisza (starostwo spiskie) z odpowiednią częścią Tatr (posiadłości Białej Spiskiej), a w 1770 również starostwo sądeckie, czorsztyńskie i nowotarskie (z Tatrami Pol.). Tereny zagarnięte w 1770 przez Austrię zostały przez nią przekazane węg. dobrom koronnym, ale tylko do 1773, kiedy wcielono je do Austrii (do Galicji). Ostatniego starostę pol. w Nowym Targu, Franciszka Rychtera, pozostawiono na urzędzie aż do jego śmierci w 1773.

Tatry Polskie 1773-1917.

W 1773, po śmierci ostatniego pol. starosty nowotarskiego, dobra król. na Podhalu i w Tatrach Pol. włączono do austr. dóbr kameralnych i zarządzała nimi Prefektura Kameralna (zwana też Zarządem Kameralnym, Kamerą Nowotarską lub po prostu Kamerą) z siedzibą w Nowym Targu.

W 1811 rząd austriacki postanowił sprzedać nowotarskie dobra kameralne, tzw. Dominium Nowotarskie (dawne starostwo nowotarskie i czorsztyńskie) i w związku z tym podzielił je na sekcje, aby łatwiej znaleźć nabywców.

Tatry Pol. weszły w skład czterech takich sekcji. Sekcja białczańska obejmowała późniejsze gminy katastralne Brzegi i Bukowinę z odpowiednią częścią Tatr: Dolina Rybiego Potoku, Dolina Roztoki i Pięciu Stawów Polskich, Wołoszyn. Sekcja szaflarska obejmowała gminy Szaflary, Biały Dunajec, Poronin i Murzasichle z częścią Tatr od Koszystej i Sołtysich Kop ku zach.: Dolinę Suchej Wody Gąsienicowej z odnogami, Olczyską Dolinę i Dolinę Bystrej z odnogami powyżej Kuźnic. Sekcja zakopiańska obejmowała gminy Zakopane i Kościelisko z częścią Tatr od Kuźnic, Krokwi i Giewontu po Kościeliską Dolinę włącznie. Sekcja witowska obejmowała gminę Witów z zach. częścią Tatr Pol.: Lejową Doliną i Chochołowską Doliną.

W 1818 sekcję szaflarską kupił Tomasz Uznański i dobra te pozostały w posiadaniu rodziny Uznańskich aż do okresu międzywoj., a częściowo aż do 1945 (o czym niżej).

W 1819 sekcję witowską kupił Jan Pajączkowski, ale już w 1821 odprzedał ją ks. Józefowi Szczurkowskiemu (synowi chłopa z Czarnego Dunajca), który nabył ją za pieniądze powierzone mu przez grupę 83 chłopów (nie mających wówczas prawa kupna dóbr we własnym imieniu) z tzw. później Siedmiu Gmin (lub Siedmiu Gromad): Chochołów, Ciche, Czarny Dunajec, Dzianisz, Podczerwone, Witów i Wróblówka. Ks. Szczurkowski bez wiedzy prawowitych właścicieli zaintabulował te dobra na siebie, a w 1822 odstąpił je swemu krewnemu, prawnikowi Andrzejowi Szczurkowskiemu.

W 1824 oszukani i ciemiężeni przez Szczurkowskich chłopi wybrali barona Kajetana Borowskiego pełnomocnikiem i zarządcą tych dóbr, a ten w 1826 pod groźbą więzienia za oszustwo zmusił A. Szczurkowskiego do odsprzedania mu tego majątku za znikomą cenę. Borowski traktował majątek jako własny, co wywołało długotrwałe i ostre spory z ponownie oszukanymi chłopami (m.in. krwawe zajście w Witowie między uzbrojoną służbą Borowskiego a chłopami w maju 1831). Wreszcie baron darował te dobra swemu krewnemu Hieronimowi Borowskiemu, a ks. Szczurkowski na swoją rękę sprzedał je powtórnie, tym razem ks. Wilczkowi, swemu krewnemu.

Rząd austr. na skutek skarg chłopów wprawdzie w 1843 odebrał dobra Borowskiemu, oddał je jednak nie chłopom lecz ks. Wilczkowi. Chłopi wytoczyli mu proces i wreszcie wygrali go w 1867, ale dobra dostali na własność dopiero w 1869.

W 1895 wszczęto proces o przyznanie tych dóbr całym wymienionym gminom, a nie tylko spadkobiercom owych 83 chłopów, którzy pierwotnie dali pieniądze na kupno, sąd jednak zatwierdził prawo własności owych spadkobierców. Dobra te zwano Dobrami Siedmiu Gmin (Gromad) lub Lasami Siedmiu Gmin (Gromad), a także Dobrami lub Lasami Witowskimi, zaś obecnie jest to Wspólnota Leśna Uprawnionych Ośmiu Wsi z siedzibą w Witowie.

Sekcję białczańską i zakopiańską łącznie z położoną na Podhalu poza Tatrami sekcją ostrowską zakupił w 1824 Emanuel Homolacs. W ten sposób od 1824 cały teren Tatr Pol. przestał być własnością państw. i poza współwłasnościami góralskimi na halach podzielony był teraz na cztery wielkie kompleksy w rękach prywatnych: dwa oddzielone od siebie kompleksy (sekcja białczańska i zakopiańska) stały się własnością Homolacsa, trzeci kompleks (położony między tamtymi dwoma) w rękach Uznańskiego oraz czwarty kompleks (na zach.) jako Lasy Siedmiu Gmin.

Od rodziny Homolacsów dobra białczańsko-zakopiańskie zakupił w 1870 bankier berliński, baron Ludwik Eichborn, a od niego przejął je w 1881 jego zięć, Magnus Peltz. W 1888 dobra te zostały sądownie zlicytowane i nabył je kupiec Jakub Goldfinger z Nowego Targu, ze względów jednak formalnych licytacja ta została unieważniona i na ponownej licytacji w 1889 dobra nabył Władysław Zamoyski.

Ważnym wydarzeniem w stosunkach własnościowych na Podhalu i w Tatrach Pol. była przymusowa regulacja serwitutów (służebności). Na podstawie patentu cesarskiego z 1853 przeprowadzono ją w 1869-75 (» serwituty). Regulacja ta spowodowała stosunkowo drobne ale liczne zmiany w sprawach własnościowych na obszarach leśnych tego terenu. Regulacja serwitutów odbywała się również w latach późniejszych, nawet jeszcze po II wojnie świat., ale już na in. zasadach.

Tatry Polskie 1918-1944.

W okresie międzywoj. zaszły w Tatrach Pol. dalsze zmiany w stosunkach własnościowych. W 1924 Władysław Zamoyski i jego siostra Maria przekazali swe dobra zakop. i wielkopolskie utworzonej przez siebie Fundacji Kórnickiej (» Kórnickie Zakłady); w 1933 dobra zakop. przeszły na własność państwa polskiego.

W 1923 spadkobiercy w trzecim pokoleniu Tomasza Uznańskiego podzielili dobra szaflarskie na dwie części: Dobra Szaflary Jerzego Uznańskiego oraz Dobra Poronin Józefa Uznańskiego; w Tatrach granica między tymi dobrami biegła z Granatów ku pn. przez Żółtą Turnię do Psiej Trawki, po czym koło Toporowych Stawów do Brzezin. W 1934 państwo pol. zakupiło Dobra Poronin po nieżyjącym już Józefie Uznańskim, bez tartaku i nieruchomości w Kośnych Hamrach.

Lasy Siedmiu Gmin stanowiące początkowo wspólny niepodzielny majątek, zostały w 1922 podzielone hipotecznie na siedem części (wg gmin, do których przynależą właściciele), administracja pozostała jednak wspólna, z siedzibą w Witowie.

Przed samą II wojną świat. stosunki własności w Tatrach Pol. przedstawiały się więc zasadniczo następująco: u podnóża Tatr i w ich najniższych partiach istniały drobne własności czy współwłasności (polany, małe jednostki leśne), poza tym aż po górną granicę lasu przeważnie duże kompleksy leśne (państwowe, Jerzego Uznańskiego i Siedmiu Gmin), w pokaźnej części obciążone serwitutami, a wyżej tereny pastwiskowe wraz ze skalnymi nieużytkami, stanowiące hale należące zasadniczo do poszczególnych grup współwłaścicieli góralskich. Jednakże na wielu halach znaczne udziały (w formie idealnych części) drogą wykupu stały się własnością państwa pol. i PTT. Ponadto Kondratowa Hala należała cała do Dóbr Szaflary Jerzego Uznańskiego, Hala Trzydniówka do Siedmiu Gmin, a państwo pol. było właścicielem w całości Pysznej Hali, Tomanowej Hali i Hali Smreczyny.

Lasy Tatr Pol. obejmują ok. 11 500 ha, stanowią więc ok. 68 % ich obszaru; z tego w 1939 do państwa należało 6600 ha, do Jerzego Uznańskiego (Dobra Szaflary) 2000 ha, do Siedmiu Gmin 2600 ha, a drobne ekwiwalenty chłopskie wynosiły 300 ha. Na halach udziały (idealne) państwa wynosiły 938 ha, a udziały PTT ponad 1000 ha. Na niektórych halach więcej niż połowa udziałów należała do państwa lub PTT. PTT skupywało udziały na halach tatrz. w celu lepszej ochrony przyrody tatrz. i łatwiejszej realizacji projektowanego Tatrz. Parku Narodowego.

Tatry Polskie od 1945.

Po II wojnie świat. upaństwowiono w 1945 Dobra Szaflary Jerzego Uznańskiego, zaś udziały PTT w 1950 przeszły na własność PTTK. W chwili tworzenia TPN w 1955 obszar Tatr Pol. (razem ok. 21 400 ha) składał się z następujących części: własność państw. 11 928 ha (55,7%), własność prywatna łącznie z własnością Siedmiu Gmin 8412 ha 39,3%), własność PTTK 1600 ha (5%). Własność PTTK w Tatrach (udziały na halach tatrz.), odziedziczona po PTT, miała być przekazana Tatrz. Parkowi Nar. zaraz po jego powstaniu, gdyż w takim celu była zakupywana, w znacznej części ze specjalnych dotacji państw., które były udzielane z takim właśnie zastrzeżeniem. Jednakże PTTK dotąd nie wypełniło tego prawnego obowiązku.

W 1960 uchwałą Rady Ministrów postanowiono stopniowy wykup lub wymianę wszelkiej własności indywidualnej i uprawnień serwitutowych na rzecz TPN; akcja ta została zasadniczo ukończona w 1978, ale pozostały jeszcze do uregulowania pewne sprawy sporne, zwł. na polanach. W obrębie TPN pozostały też lasy Wspólnoty Leśnej Uprawnionych Ośmiu Wsi; lasy te nie są własnością TPN, który jedynie ma nadzór nad gospodarką leśną w ich obrębie.

Tatry Słowackie do 1848.

W czasach, z których mamy już dokładniejsze dane w dokumentach pisanych (XII w.), Tatry Węg. wraz z ich Podtatrzem były pierwotnie w całości własnością króla węg., który następnie poszczególne części Podtatrza wraz z przyległymi terenami w Tatrach nadawał zasłużonym magnatom lub podtatrz. miastom.

Dolina Białej Wody i Jaworowa Dolina z odnogami (ale od 1671 bez górnej części Koperszadów Zadnich) oraz zach. i pn.-zach. część Tatr Biel. (po Hawrań i Bielski Potok) wraz z Zamagurzem Spiskim już prawdopodobnie od końca XIII w. wchodziły w skład tzw. państwa niedzickiego (zwanego też dunajeckim). Na podstawie nadania króla węg. należało ono najpierw do magistra Gallusa czyli Kokosza lub Kakasa (syna Rykolfa I, o którym niżej), a od 1320 do jego braci: magistra Jana z Wielkiej Łomnicy na Spiszu i Rykolfa II z Szarysza. Ich potomkowie, Berzeviczyowie, byli właścicielami tych terenów do 1470, kiedy przeszły one w posiadanie rodziny Zápolya (Zapolscy).

W 1528 jeden z Zápolyów podarował państwo niedzickie Polakowi, Hieronimowi Łaskiemu, a od jego syna Olbrachta Łaskiego, kupił je w 1589 Jerzy Horváth Palocsay z Pławca, który w 1593 dokupił jeszcze Lendak wraz z jego terenami tatrz.

Dobra lendackie, do 1313 wchodzące w skład państwa niedzickiego, w 1313-1593 były własnością polskiego zakonu Bożogrobców z Miechowa.

Państwo niedzickie pozostało w posiadaniu rodziny Horváthów Palocsayów aż do śmierci barona Aleksandra Horvátha w 1856, kiedy drogą spadku po kądzieli stało się majątkiem baronów Salamonów.

Sąsiednia część Tatr od 1310 należała do Białej Spiskiej, a ograniczała ją linia: Bielski Potok, Hawrań, w poprzek Koperszadów Zadnich (od 1671), Jagnięcy Szczyt, Przełęcz pod Kopą, a stąd (po sporach granicznych, zakończonych w 1733) pd. podnóżem Bielskiej Kopy na Bielską Rówień, Szalonym Żlebem na Szaloną Przełęcz, skąd przez Jatki na Bujaczy Wierch, po czym w dół Czarną Wodą Rakuską. W 1412-1769 Biała Spiska wraz z in. miastami spiskimi wchodziła w skład pol. starostwa spiskiego i wtedy wymieniona wyżej część Tatr należała tym samym do Polski, a w 1769 została zajęta przez Węgry.

Następna część Tatr należała do Kiezmarku, który od 1380 był wolnym miastem królewskim. Obszar jego powiększał się, obejmując kolejne pobliskie wsie: Rakusy (pocz. XV w.), Mały Sławków (1464) i Folwarki (pocz. XVI w.), a w Tatrach ostatecznie prawie całą Kiezmarską Dolinę po otaczające ją szczyty i nawet po Czarną Wodę Rakuską. Po 1733 w Kiezmarskiej Dolinie jedynie wszystkie stoki Bielskiej Kopy i pd.-wsch. stoki Szalonego Wierchu należały do Białej Spiskiej oraz pd.-wsch. stoki Jatek i Wspólna Pastwa do Rakus. Łomnicka Dolina, Dolina Zimnej Wody, Dolina Małej Zimnej Wody i Pięciu Stawów Spiskich oraz Staroleśna Dolina aż po otaczające je szczyty i wraz z obszarem późniejszych miejscowości Huncowce, Wielka Łomnica, Młynica (Milbach), Stara Leśna i Nowa Leśna - stanowiły początkowo jedną majętność.

Z nadania króla węg. Andrzeja II należała ona jakiś czas do biskupa bamberskiego Eckberta czyli Ekberta (brata królowej węg. Gertrudy), ale w 1209 biskup ów sprzedał tę majętność prepozytowi spiskiemu Adolfowi i jego siostrze, żonie komesa Rutkera (Rudigera), co potwierdził król Andrzej II w tymże 1209. W 1246 król Bela IV potwierdził to nadanie synom Rutkera: komesowi Hermanowi (inaczej Polanus) i komesowi Rykolfowi I. Synowie tego ostatniego, magister Jan (Johannes) i Rykolf II, w I poł. XIV w. dali początek rodzinie Berzeviczy. Rodzina ta następnie przez kilka stuleci posiadała prawie cały wyżej wymieniony obszar (a do 1470 również i państwo niedzickie), stopniowo jednak tracąc pewne jego części przez podziały spadkowe, wiana, sprzedaż itd.

Wielki Sławków w XIII-XV w. był jednym z 24 miast spiskich, a potem należał kolejno do różnych magnackich rodzin węg., od XVII w. do rodziny Csáky. Posiadłości Wielkiego Sławkowa wchodziły wąskim klinem w Tatry obejmując Sławkowską Dolinę i wsch. stronę Wielickiej Doliny, przytykały więc do gł. grani Tatr na odcinku od Polskiego Grzebienia do wierzchołka Małej Wysokiej. W 1836 mieszkańcy Wielkiego Sławkowa wykupili od hr. Csákyego całą swą gminę.

Zach. stronę Wielickiej Doliny, cały masyw Gierlachu, Batyżowiecką Dolinę, Stwolską Dolinę, Dolinę Wielkiej Huczawy i Mięguszowiecką Dolinę, tj. obszar od Wielickiej Wody po Grań Baszt, przytykający do gł. grani Tatr na przestrzeni od Polskiego Grzebienia po Cubrynę - wraz z terenem, na którym powstały potem wsie Gierlachów, Batyżowce, Mięguszowce i Stwoła - darował król Bela IV w 1264 komesowi Botyzowi (od niego nazwa Batyżowiec).

Cały ten obszar należał następnie przez kilka stuleci do potomków Botyza, do rodziny Máriássy, i stanowił tzw. państwo batyżowieckie (od siedziby w Batyżowcach), inaczej państwo máriássyowskie. W obrębie państwa batyżowieckiego od 1314 istniał w Stwole klasztor Benedyktynów (z posiadłościami sięgającymi prawdopodobnie w głąb Tatr), ale ok. 1530 klasztor zlikwidowano, a jego majętności wróciły do państwa batyżowieckiego.

Część Tatr od Grani Baszt ku zach., aż do Smreczańskiej (Żarskiej) Doliny włącznie od 1230 wchodziła w skład wielkiej posiadłości na Liptowie zwanej » Węgierską Wsią (Mogiorfolu, potem Magyarfalu). Została ona wtedy przez węg. króla Andrzeja II nadana jego zasłużonym wojownikom: Beucha, Hauch i Polko. Szybko nastąpiły podziały tego wielkiego obszaru.

Doliny Młynicka, Furkotna i Ważecka, od Grani Baszt po Krywań, wraz z terenem ograniczonym na zachodzie rzeką Hybicą, na którym powstały później wsie Szczyrba i Ważec - stanowiły obszar nadany w 1269 przez króla Belę IV komesowi Bogomerowi. Obszar ten należał potem do jego potomków, do rodzin: Szentiványi (z św. Jana Lipt.), Szmrecsányi (ze Smreczan) i Baán (ze wsi Trzciana=Trstená k. Mikułasza Lipt.).

Część Tatr na zach. od grani łączącej Cubrynę z Krywaniem (Koprowa Dolina i Cicha Dolina z otoczeniem) pozostała majątkiem królewskim. Wprawdzie wsch. stoki Koprowej Doliny w 1265 nadał król miasteczku Hybie, po krótkim jednak czasie i ten teren powrócił w skład dóbr koronnych. Zarząd tych terenów przez długi czas miał siedzibę w Gródku (Hradku) Liptowskim.

Leżąca dalej ku zachodowi część Tatr Zach., od Kamienistej Doliny po Jamnicką Dolinę, stała się własnością magnackiej rodziny Pongrác, Smreczańska (Żarska) Dolina należała do rodziny Szmrecsányi, a reszta liptowskiej części Tatr Zach. do kilku in. rodzin.

Tatry Orawskie wraz z większością Orawy należały do Orawskiego Zamku, który istniał co najmniej od początku XIII w. Do 1330 był on zarządzany w imieniu króla przez kolejnych komesów (nadżupanów) wielkiej żupy zwoleńskiej (praedium regale de Zolum ), a w 1331-1556 przez oddzielnych dla Orawy żupanów (byli między nimi również i Polacy). W 1554 żupanem został Franciszek Thurzo, który w 1556 ponadto otrzymał od króla Orawę w zastaw, a jego syn Jerzy Thurzo w 1606 dostał ją od cesarza na własność.

Orawa należała do Thurzonów do 1626, a następnie w formie współwłasności, zwanej komposesoratem, do ich licznych spadkobierców, w których imieniu zarządzał tymi dobrami wybrany przez nich dyrektor (komposesorat przetrwał do 1946).

Na Orawie oprócz posiadłości Orawskiego Zamku istniało jeszcze kilkanaście drobniejszych posiadłości szlacheckich, które swymi granicami nie wkraczały w Tatry, oraz od 1438 majętność Czymchowa (Čimhová), nadana lipt. rodzinie Platthy przez króla węg. Albrechta; nieustalone granice tej ostatniej posiadłości miały sięgać w Tatry.

Rzeczywiście sięgały w Tatry posiadłości miasta Twardoszyn (Orawice z otoczeniem) i wsi Zuberzec, miejscowości te należały jednak do Orawskiego Zamku. Pastwiska w Tatrach Orawskich były użytkowane od dawna przez różne wsie orawskie, ale za czynsz płacony Orawskiemu Zamkowi. Bezpośrednio przed 1848 Tatry Węg. wraz z przyległym Podtatrzem były więc podzielone na ok. 12 zasadniczych części: państwo niedzickie Horváthów Palocsayów (w Tatrach Dolina Białej Wody i Jaworowa oraz część Tatr Biel.), posiadłości Spiskiej Białej (część Tatr Biel. i skrawek Tatr Wys.), posiadłości Kiezmarku (Kiezmarska Dolina), dobra Berzeviczych i in. (od Łomnicy po Sławkowski Szczyt), posiadłości Wielkiego Sławkowa (Sławkowska Dolina i część Wielickiej Doliny), państwo batyżowieckie Máriássych (od Gierlachu po Grań Baszt), dobra Szentiványich i in. (od Grani Baszt po Krywań), dobra królewskie (Koprowa Dolina i Cicha Dolina), posiadłości Pongráców, Szmrecsányich i in. (reszta lipt. części Tatr Zach.), komposesorat orawski czyli państwo orawskie (Tatry Orawskie).

Tatry Słowackie 1848-1917.

W 1848 na Węgrzech zniesiono poddaństwo i w związku z tym również i w Tatrach Węg. nastąpiły duże zmiany w stosunkach własnościowych. Liczne wsie podtatrz. i nawet dalej leżące (Żakowce) otrzymały w Tatrach na własność duże obszary (głównie leśne), co odbyło się kosztem wielkich posiadaczy prywatnych i miasta Kiezmark. Zmiana stosunków ekon. zmusiła też niektórych magnatów do częściowej lub całkowitej sprzedaży swych dóbr tatrz.

W 1879 znaczną część państwa niedzickiego, mianowicie dobra jaworzyńskie i lendackie z przynależnymi terenami tatrz. (Doliną Białej Wody, Jaworową Doliną i częścią Tatr Biel.) zakupił od Salamonów książę Christian Hohenlohe; zarząd tych dóbr był w Jaworzynie Spiskiej. W 1897 Hohenlohe kupił od spadkobierców Ferencza Máriássyego znaczną część państwa batyżowieckiego: wsch. część Mięguszowieckiej Doliny wraz z Doliną Złomisk, Doliną Wielkiej Huczawy, Stwolską Doliną, i dolną część Batyżowieckiej Doliny, a w 1898 dokupił jeszcze zach. część Mięguszowieckiej Doliny; siedzibą zarządu tych dóbr były Wyżnie Hagi.

W II poł. XIX w. rozprzedano też i dalsze części państwa batyżowieckiego. Teren ciągnący się od dzisiejszej Drogi Wolności ku pn. mniej więcej do obecnej Magistrali Tatrz. oraz mn.w. od Batyżowieckiego Potoku ku wsch. do Doliny Stos zakupił pruski baron Daniel Roland Diergardt i zbudował dom myśl., który dał początek osiedlu Danielowo (nazwa od imienia barona); te dobra tatrz. Diergardta zwały się później Strážske.

W 1888 członkowie wielkosławkowskich rodzin Weszter i Guhr oraz wielkołomnickiej rodziny Nitsch wspólnie zakupili teren, na którym następnie utworzyli uzdrowisko Westerów (późniejsza Tatrz. Polanka). Zakupiony teren ciągnął się dość daleko w górę, obejmując dolną część Wielickiej Doliny.

W 1901 górną część Batyżowieckiej Doliny wraz z masywem Gierlachu i zach. stroną Wielickiej Doliny zakupiło państwo węgierskie.

Majątek Berzeviczych w II poł. XIX w. uległ ostatecznemu podziałowi. W 1882 przy licytacji poszczególne części zostały zakupione przez bank, gminy podtatrz. i osoby prywatne (ostatnią resztkę z dwoma kasztelami w Wielkiej Łomnicy sprzedano w 1922). Niektóre części dawnych dóbr Berzeviczych w Tatrach odkupiło potem od nowych właścicieli państwo węg., np. w 1892 Łomnicką Dolinę i tereny leśne, wśród których w 1893 zaczęto budować Tatrz. Łomnicę, a w 1901 kupiono Staroleśną Dolinę oraz Dolinę Małej Zimnej Wody i Pięciu Stawów Spiskich z Łomnicą i Lodowym Szczytem.

Znaczną część posiadłości tatrz. Szentiványiego, ze Szczyrbskim Jeziorem (ale bez Młynickiej Doliny) zakupiło państwo węg. w 1901. Posiadłości Pongráców i Szmrecsányich oraz in. drobniejsze majątki prywatne w lipt. części Tatr Zach. zostały stopniowo całkowicie rozprzedane. Całe więc Tatry Lipt. na zach. od Cichej Doliny stały się własnością poszczególnych lipt. gmin podtatrz., spółek urbarialnych i drobnych komposesoratów w owych gminach, kościoła, a przejściowo także i handlarzy drzewem, którzy po rabunkowej eksploatacji lasu odprzedawali gołe zręby wyżej wymienionym. Taki stan przetrwał w tej części Tatr do 1945.

Ok. 1875 Twardoszyn otrzymał na własność od komposesoratu orawskiego Orawice z otoczeniem (łąki i lasy). Przed I wojną świat. górale podh. (z Witowa, Cichego itd.) kupili od Twardoszyna szereg polan w Cichej Dolinie Orawskiej i paśli tam w lecie owce (jeszcze w pierwszych latach po II wojnie świat.). W chwili wybuchu I wojny świat. Tatry Orawskie należały więc w większości do komposesoratu orawskiego, a poza tym do Twardoszyna (otoczenie Orawic) i w b. małych skrawkach do prywatnych właścicieli (górale podh.). Pasterstwo w Tatrach Orawskich (tak jak i dawniej) korzystało z terenów dzierżawionych.

Zakończony w 1902 » spór graniczny o Morskie Oko i jego otoczenie nic nie zmienił w stosunkach własnościowych, gdyż ówczesny wyrok międzynar. sądu polubownego w Grazu zatwierdzał istniejący od dawna stan i odrzucił niesłuszne pretensje państwa węg. do odwiecznie polskiego terytorium Doliny Rybiego Potoku. Następnie zwykły sąd również odrzucił zupełnie bezpodstawne prywatne roszczenia Hohenlohego do części posiadłości Zamoyskiego i górali białczańskich w tejże dolinie.

Tatry Słowackie 1918-1944.

Nowa granica państw. w Tatrach, tj. istniejąca od 1918 granica pol.-czechosł., pokrywała się z poprzednią granicą austr.-węg.; spór o Jaworzynę Spiską, zakończony w 1924, granicy tej nie zmienił. Od 1918 tatrz. posiadłości państwa węg. stały się własnością państwa czechosłowackiego.

Stan posiadania w Tatrach Słow. w 1918 był następujący: państwo czechosł. miało ok. 14 500 ha, Hohenlohe 14 226 ha, komposesorat orawski kilka tysięcy ha, a reszta była podzielona na liczne drobniejsze części w posiadaniu podtatrz. miast i gmin, spółek urbarialnych, prywatnych właścicieli, kościoła itd.

Posiadłości Hohenlohego po pd. stronie Tatr Wys. z Wyżnimi Hagami (4137 ha) zostały w 1928 zakupione od jego spadkobierców przez państwo czechosł., które następnie w 1936 nabyło też jego dobra po pn. stronie Tatr z Jaworzyną Spiską (10 089 ha). Tatrz. majątek Strážske barona Diergardta sprzedała wdowa po nim w 1929 państwu czechosł., ale bez Danielowa, które zostało nabyte przez państwo dopiero w 1933. Komposesorat orawski w 1919-23 był pod przymusowym zarządem państw., a w 1923-45 pod zarządem ustanowionym przez Ministerstwo Rolnictwa. W latach tych państwo czechosł. nabyło od komposesoratu orawskiego ok. 50% udziałów. W Tatrach Orawskich na terenach należących do komposesoratu orawskiego zachodziły w tym czasie drobne zmiany, niektóre przejściowe, a ważniejsza to tylko sprzedaż górnej części Zuberskiej Doliny (pod Rohaczami) orawskiej wsi Ziemiańska Dziedzina (na cele past.). Ponadto w latach międzywoj. górale podh. zaczęli sprzedawać swe polany w Cichej Dolinie Orawskiej mieszkańcom Witanowej.

W 1938-39 dobra jaworzyńskie wskutek krótkotrwałej zmiany granicy państw. należały do państwa pol., ale poza tym w 1938-45 wszystkie tatrz. posiadłości państwa czechosł. były własnością państwa słow. (tzw. slovenský štát).

Tatry Słowackie od 1945.

Po II wojnie świat., w 1945, cała własność państw. w Tatrach Słow. przeszła w posiadanie odrodzonego państwa czechosłowackiego. W 1945 Słowacka Rada Narodowa uchwaliła i w 1946-48 przeprowadziła konfiskatę prywatnych majątków niem. i węg., co w samych Tatrach objęło szereg niewielkich obszarów leśnych oraz jeden wielki kompleks lasów i hal należących do komposesoratu orawskiego, a przejętych przez państwo w 1946. Również w 1946 zostały zniesione wszystkie serwituty. W 1948-52 państwo przejęło w Tatrach Słow. inne prywatne majątki, posiadłości gmin i miast (Kiezmark, Biała Spiska, Twardoszyn), spółek urbarialnych, kościoła itd.

W 1949-86 dwie trzecie obszaru Tatr Słow. (50 965 ha), jako majątek państw., przeszedł stopniowo pod zarząd dyrekcji TANAPu z siedzibą w Tatrz. Łomnicy; obszar ten obejmował całe Tatry Bielskie, całą słow. część Tatr Wysokich i skrawek Tatr Zachodnich. Dnia 1 IV 1987 włączono do TANAPu prawie całą słow. część Tatr Zachodnich (25 918 ha), w sumie więc obszar TANAPu wzrósł do 76 883 ha, tj. 768,8 km2.

Zob. też: cerkiel, pasterstwo, serwituty, Tatranský národný park, Tatrzański Park Narodowy, współwłasności.

---