W Tatrach termin hala ma dwa różne znaczenia: pasterskie
(gospodarcze) i botaniczne (naukowe).
W Tatrach i w ogóle w Karpatach Zach. słowo to w
pasterstwie oznaczało pierwotnie tereny trawiaste w górach, położone zazwyczaj
powyżej górnej granicy lasu i zwartej kosodrzewiny, ale nieraz także wśród lasu (w
reglach) i między płatami kosodrzewiny, a
często tereny takie bywały poprzerywane piarżyskami i skałami. W Tatrach hale
past. sięgały od piętra regla dolnego aż (zwł. w Tatrach Zach.) po gł. grzbiety
i wierzchołki szczytów, np. na Czerwonych
Wierchach. Hale tatrz. były niegdyś gł. terenem » pasterstwa w tych górach.
W sensie pasterskim hala oznaczała górski teren past., stanowiący niegdyś jedną całość i należący do
jednego właściciela lub do jednej grupy współwłaścicieli, np. Goryczkowa Hala. W takim znaczeniu hala
obejmowała zwł. obszary nadające się do wypasu (polany, równie, płaśnie, upłazy
itd.), ale zwykle też powierzchnie zarośnięte kosodrzewiną oraz pokryte
piarżyskami i skałami, czasem las, a w przylegającym do hali » cerklu leśnym współwłaściciele danej hali mieli
specjalne uprawnienia: » serwituty.
Tak pojmowana hala (tereny wypasowe wraz z cerklem
leśnym) mogła obejmować albo jedną całą dolinę (np. Kondratowa Hala, która pokrywała się mn.w. z
Kondratową Doliną), albo tylko część doliny
(np. Pisana Hala i szereg innych w Kościeliskiej Dolinie), albo też więcej niż
jedną dolinę (np. Hala Giewont, w której
skład wchodziły tereny pasterskie Strążyskiej
Doliny, Doliny Białego oraz Kalatówki). Na jednej hali mogła znajdować się
albo jedna polana, rówień, czy płaśń z szałasem (lub szałasami) i in. budynkami
past., albo dwie i więcej; rozmieszczenie budynków past. na halach zmieniało się
z biegiem lat. Ponadto stosunki własnościowe na halach i polanach były odrębne
(» polana).
Natomiast w znaczeniu botanicznym hale (lub piętro hal)
to piętro o roślinności gł. trawiastej, położone między wys. 1800 a 2300 m, tj.
powyżej piętra kosodrzewiny, a poniżej piętra turni, podczas gdy hale w znaczeniu past.
leżały w różnych » piętrach
roślinności.
Turyści i autorzy literatury tur. (i nawet naukowej) często nazwę hala ograniczają do tej części hali, na której stoją
zabudowania past. (szałasy i szopy) i ponadto każdą łąkę czy polanę górską
nazywają halą, co jest zupełnie błędne. U górali hala w zasadzie nie była kośna, a
jeżeli jakąś jej część się kosiło, to tę część nazywało się polaną. Z drugiej
strony część hali, na której stoją budynki past., turyści często nazywają
polaną, co tylko wtedy jest zgodne z terminologią lud., jeżeli odbywało się tam
koszenie (» polana).
Liczba hal past. w Tatrach była zmienna, gdyż początkowo
(w związku z rozwojem osadnictwa na Podtatrzu) liczba ta rosła, a potem niektóre
hale ulegały podziałowi (np. Wołoszyńska
Hala) lub wyłączeniu z gospodarki past. wskutek wkroczenia osadnictwa
stałego i rolnictwa (np. Toporowa Hala), albo wskutek wykupu na cele gospodarki
leśnej (np. Hala Trzydniówka), czy też na
rezerwaty ścisłe (np. Pyszna Hala) itd. Wyraźny podział na długotrwałe hale z własnymi
nazwami występował przede wszystkim po pn. stronie Tatr.
Po dawnej węg. stronie Tatr tereny past. na ogół
częściej zmieniały właścicieli, zwł. od poł. XIX w., ale niektóre obszary przez stulecia
były w jednych rękach: wielkich właścicieli ziemskich (np. z
rodów Horváth-Palocsay, Berzeviczy, Mariássy, Szentiványi) lub miast (np. Biała Spiska,
Kiezmark). Po 1848, po zniesieniu poddaństwa na Węgrzech, wiele hal tatrz.
stało się własnością wiejskich spółek urbarialnych. Niektóre hale i polany
wydzierżawiano chłopom.
Po II wojnie świat., zwł. po powstaniu w Tatrach parków nar., wszystkie dawne
hale (pasterskie) zanikły na terenie tych parków jako odrębne jednostki
terytorialne. Wypas, jaki jeszcze istnieje w Tatrach Pol., odbywa się na
poszczególnych polanach (dzierżawionych), a nie na halach. W XIX i XX w. było w
Tatrach Pol. ponad 40 hal (zob. tabela), a ponadto kilkanaście polan
śródleśnych, które nie należały do hal, chociaż uprawiano na nich podobny typ
pasterstwa, przeważnie jednak tylko wypas bydła (zob. tabela). Dawny podział
terytorialny na hale oraz ich nazwy wywarły duży wpływ na geogr. nazewnictwo
ludowe i nieludowe w Tatrach.
Używane w Tatrach i na Podtatrzu słowo hala (w pol. gwarach lud.
hola, hála i hala) pochodzi zapewne ze
słow. hola, co jest urzeczownikowionym przymiotnikiem żeńskim od holý
(goły, nagi, bezleśny, nie zadrzewiony). W pol. tekstach słowo hala pojawia się już w 1670 w przywileju króla Michała
Wiśniowieckiego dla mieszkańców Zakopanego.
Przymiotnik od słowa hala jest » halny (dawniej halski). U
górali podhalańskich nazwa Hale oznaczała też od dawna Tatry i stąd wywodzi się
nazwa » Podhale. Słowo hala występowało też dość często w pol. i słow.
nazewnictwie pasm górskich, np. Hale Orawsko-Liptowskie, Liptovské hole. W 1876
próbowano wprowadzić termin » halnictwo na oznaczenie alpinizmu i taternictwa, ale bez skutku.
