pasterstwo

Warunki gosp. na Podtatrzu były niegdyś przyczyną silnego rozwoju p. Na Podhalu licha gleba, niesprzyjający klimat, przeludnienie i niski stan kultury rolnej powodowały, że ludność musiała poza rolnictwem szukać dodatkowych źródeł wyżywienia, m.in. w intensywnie rozwiniętej hodowli owiec i krów.

Niewystarczająca ilość pastwisk w obrębie obszarów rolnych, gdzie prawie każdy skrawek gruntu był zaorywany, spowodowała od dawna sezonowe wędrówki past. w poszukiwaniu paszy, skierowane gł. w Tatry, obfitujące w pastwiska, a nie nadające się pod uprawę rolną. Na Słowacji warunki gosp. były na ogół lepsze niż na Podhalu, lecz i tam p. w Tatrach odgrywało dawniej ważną rolę w życiu gospodarczym.

Od wieków Podhalanie wypędzali w lecie swe stada na pastwiska tatrz., przydzielone osadnikom przez królów polskich. Według zachowanych wiadomości wsie podh. (np. Pieniążkowice i Stare Bystre) miały hale w Tatrach dopiero od XVI w., w rzeczywistości jednak sezonowe wędrówki past. z Podhala w Tatry zaczęły się wcześniej, co najmniej w XIV w. W XVII w. już wiele wsi miało pastwiska w Tatrach. W rozwoju p. podh. uderza fakt, że początkowo wsie b. odległe od Tatr (np. Pyzówka, Klikuszowa, Waksmund) posiadały tam swe hale, a z biegiem czasu pastwiska tatrz. przechodziły na własność mieszkańców wsi położonych bliżej gór i w związku z tym skróciły się szlaki sezonowych wędrówek past. w Tatry.

Zaraz po II wojnie świat. wsie posyłające stada w Tatry kończyły się zasadniczo na linii Groń - Szaflary - Czarny Dunajec. Interesującym zjawiskiem w owych sezonowych wędrówkach z pow. nowotarskiego było to, że nieraz przekraczały granicę państw.; górale szli w lecie ze swymi stadami również na pastwiska za granicą węgierską, czy też - później - czechosłowacką: w Tatry Spiskie i Orawskie (jeszcze w pierwszych latach po II wojnie świat.).W związku z wędrówkami past. i w ogóle z gospodarką past. powstały ciekawe i oryginalne zwyczaje. Dotyczyły one samych wędrówek (» redyk), jak również gospodarki na halach i jej organizacji, ubioru pasterzy itd. (» hala, szałas, baca, juhas, oszczypek). Gospodarka na halach była dwóch zasadniczych rodzajów: gospodarka krowia (krówska) indywidualna, oraz gospodarka owcza, która od wieków miała charakter komunalny (» baca, współwłasności).

Z biegiem czasu, w miarę jak zakładano na Podhalu wsie coraz bliżej Tatr, pastwiska podtatrz. zamieniano na łąki i pola uprawne, a właściwe pastwiska zostały ograniczone do Tatr i coraz mniej licznych polan u samego ich podnóża.

Aż do niedawna osadnictwo stałe i rolnictwo wypierało p. z Podhala w Tatry. Dopiero po II wojnie świat. proces ten zasadniczo się odwrócił: w związku z planowaną przebudową zacofanej dotąd i mało opłacalnej gospodarki rolnej na Podhalu (» rolnictwo), a także w związku z utworzeniem Tatrz. Parku Nar. i koniecznością ochrony przyrody tatrz., p. zaczęło przejmować od rolnictwa pewne obszary pozatatrzańskie na Podhalu i zwł. dalej, np. w okolicy Szczawnicy a nawet w Bieszczadach (» Wielki Redyk). Następnie uchwała Rady Ministrów z 8 XII 1960 spowodowała na terenie Tatrz. Parku Nar. wykup lub wymianę wszelkiej własności indywidualnej (nieruchomości i związanych z nimi uprawnień służebnościowych) w terminie do końca 1965, co przedłużono dodatkowymi zarządzeniami do końca 1972. Pociągnęło to za sobą stopniową likwidację p. w Tatrach Pol. (tereny zamienne dawano w Bieszczadach).

Pasterstwo w Tatrach po stronie słow. było niegdyś rozwinięte podobnie jak po stronie pol. i ogólnie miało podobny charakter, ale już przed I wojną świat. było stopniowo ograniczane, a na niektórych terenach nawet likwidowane przez właścicieli wielkich majątków (jak Hohenlohe), m.in. w celu ochrony zwierzyny. W Tatrach Biel. (w 1953) i w słow. części Tatr Wys. (w 1955) p. zniknęło ostatecznie (przeniesione na in. tereny) w związku z utworzeniem TANAPu. W słow. części Tatr Zach. (poza pierwotnym obszarem TANAPu) p. istniało dłużej, ale też zanikło.

Po obu stronach Tatr wypasano dawniej owce, krowy, woły i konie, a sporadycznie także kozy. W Tatrach Pol. najwcześniej skończył się (ze względów gosp.) wypas koni i wołów (zasadniczo przed 1800, przynajmniej na większą skalę), potem kóz (zasadniczo ok. 1860), a wypas owiec i krów utrzymał się najdłużej. W Tatrach Słow. kóz właściwie nie wypasano, natomiast wypas owiec, krów, wołów i koni utrzymał się na większą skalę aż do II wojny świat., z tym, że krowy wypasano raczej pod Tatrami.

W latach międzywoj. pasło się w Tatrach Pol. każdego roku do kilkunastu tysięcy owiec, co po wojnie wzrosło w 1946 do ok. 30 000 sztuk, a następnie - wskutek Wielkiego Redyku i wykupu hal - zaczęło spadać (w 1967 już tylko kilka tysięcy). W Tatrach Słow. w latach międzywoj. liczba owiec nieco przekraczała 10 000, a potem spadała. Liczba krów (wraz z jałówkami) w Tatrach Pol. dochodziła w niektórych latach do 2000, a wyjątkowo przekraczała 3000. W Tatrach Słow. jeszcze w latach międzywoj. wypasano corocznie ponad 4000 wołów, ok. 500 koni i ok. 400 krów.

W latach międzywoj. pasterzy w Tatrach Pol. bywało każdego lata ok. 800 (ok. 250 owczarzy oraz ok. 550 krowiarzy i krowiarek), co stanowiło ok. 4,5% ludności Podhala, a w Tatrach Słow. ok. 360 pasterzy (ok. 125 owczarzy oraz ok. 135 wolarzy i krowiarzy). Szałasów i szop past. stało wtedy w Tatrach Pol. ok. 300 sezonowo zamieszkanych i ok. 35 opuszczonych (w 1956 było ich razem ok. 360), a w Tatrach Słow. było wówczas już tylko ok. 100 zamieszkanych budynków past. i ok. 80 opuszczonych (ok. 1960 na terenie TANAPu zniknęły wszystkie).

Ograniczanie i likwidowanie p. w Tatrach po stronie pol. i słow. zostało spowodowane nie tylko chęcią ochrony dzikiej zwierzyny i lasu (w czasach dawniejszych) czy całej przyrody tatrz. (w czasach nowszych), ale również zmianami w stosunkach gosp. i społ. (mniejsza opłacalność, brak kandydatów na pasterzy) oraz możliwościami bardziej wydajnej hodowli owiec i bydła na terenach poza Tatrami. Usunięcie p. z Tatr było niewątpliwie b. korzystne dla stanu przyrody (co dobrze widać na obszarach od szeregu lat nie wypasanych), choć p. tatrz. w swej tradycyjnej postaci (która jednak ostatnio zanikała) nadawało tym górom swoisty charakter i urok, tak świetnie zobrazowany w utworach Tetmajera, Witkiewicza i wielu in. pisarzy.

W 1981 pewien odłam górali podh. rozpoczął starania o przywrócenie wypasu w Tatrach Pol. i nie czekając na formalne załatwienie sprawy wpędzono bezprawnie owce i krowy na niektóre polany Tatrz. Parku Nar., wypasając też w lesie i w niektórych rezerwatach ścisłych. Dopiero w czasie trwania tego wypasu władze zmieniły obowiązujące rozporządzenie o TPN i zezwoliły na "wypas kulturowy" w TPN w liczbie 1500 owiec i w pewnej liczbie krów, w rzeczywistości stale nielegalnie przekraczanych.

Miał to być wypas tradycyjny w formie (ubiór pasterzy, gospodarka pasterska, budownictwo), ale i ten warunek nie był i nie jest przestrzegany. Od 1982 kontynuuje się ten "wypas kulturowy", teraz już na podstawie z góry uzgodnionych umów między bacami a dyrekcją TPN. Wspom. zabiegi o przywrócenie p. w Tatrach Pol. nie były usprawiedliwione żadną koniecznością gosp., gdyż po II wojnie świat. na Podtatrzu Pol. (zwł. na Podhalu) ogólny dobrobyt ludności wzrósł w sposób wybitny na skutek o wiele lepszych niż dawniej możliwości zarobkowych, w czym p. w Tatrach nie odgrywało już żadnej roli. Ci zaś górale, którzy z jakichkolwiek względów chcieliby nadal uprawiać p., mogą to czynić na terenach poza Tatrami.