Są to dawne opisy rękopiśmienne stanowiące przewodniki
dla poszukiwaczy skarbów, m.in. w Tatrach i ich okolicy. W spiskach opisane były
drogi wiodące do miejsc, gdzie miały się znajdować ukryte i często zaklęte
skarby (złoto, drogocenne kamienie) albo naturalne złoża złota itd.,
wreszcie opisy owych skarbów oraz odpowiednie zaklęcia i in. sposoby
umożliwiające ich zdobycie.
Polski kronikarz, Jan
Długosz, w t. 3 swego Liber beneficiorum dioecesis
Cracoviensis (1470-80) zacytował najstarszy taki spisek, stanowiący napisany
po polsku testament kasztelana sądeckiego, Piotra Wydżgi z Czorsztyna, z ok.
1250, z łac. tytułem: Exemplar informationis et avisamenti, quod et quam
praedictus Wyszga moriturus reliquit (przedruk w "Prz. Zak." 1903, s.
115-116, a w in. transkrypcji w Słowniku folkloru polskiego Juliana Krzyżanowskiego, 1965, s. 386-387). W tym jednak
tekście testatmentu Wydżgi, jak również w kilku dokumentach łac. zapisanych
równocześnie przez Długosza, zawarte są wiadomości o złocie jedynie w okolicach
Nowego Sącza i w Pieninach, a nie w Tatrach.
Natomiast obszerne ustępy dotyczące Tatr znajdują się w pełniejszej wersji
tegoż testamentu Wydżgi, zachowanym w rękopiśmiennym odpisie z ok. 1630 pt.
Testament niektórego Wyzgi kiedy miał umrzeć (niepełny i zniekształcony druk w czasopiśmie "Ziemia" 1935, pełny druk w "Wierchach" 1955); owe tatrz.
uzupełnienia nie znajdowały się w oryginalnym testamencie Wydżgi z XIII w.;
zostały dopisane później. Testament ten posiada wiele charakterystycznych cech
późniejszych spisków, nie zawiera jednak ani wiadomości o jaskiniach z zaklętymi
skarbami, ani żadnych magicznych zaklęć.
Dużo takich wiadomości umieścił natomiast Michał Hrościński (błędnie
Chrościński i Hrosieński) w swym spisku pt. Opisanie ciekawe gór Tatrów, napisanym ok. 1650 (wydany drukiem przez Stanisława Eljasza-Radzikowskiego w "Pam. TT" 1905).
Inny spisek, anonimowy, pochodzący z XVII lub XVIII w., to Trakt, którędy
Włoszy idą in secreto w góry krakowskie nazwane Tatry (wydał ze skrótami Ludwik
Zejszner w "Bibl. Warsz." 1849) oraz b. podobny w treści spisek pt.
Opisanie gór Karpackich albo Tatrów, w których się znajdują skarby, kruszce i
drogie kamienie (wydał Izydor Kopernicki w "Pam. TT" 1883, przedruk w "Prz. Zak."
1903). Ze słow. spisków ogłoszono m.in. spisek Antonia Valthorna z roku
rzekomo 1473 wg odpisu z 1754 pt. Spisy kterak se wdegakowich wrchoch a
gakowa dobrogi nachadzy, spisek Pavla Petrowitziusa Ketskemety z 1754 pt.
Spisové do rozličných míst a vrchu v Uherské zemi (oba wydał Jozef Čižmář
w "Sbor. Muz. Slov. Spol." 1905), następnie anonimowy Spis do Tatár k trom
Turňam, ktere leža nad mestem Kežmarkem (wydrukowany w "Sbor. Muz. Slov. Spol."
1907). W tłumaczeniu niem. wydano słow. spisek Jakuba Fora z 1692 wg
odpisu z 1832 pt. Im Jahre 1832. Dies ist geschrieben über das
Karpathengebirge ("Jahrb. UKV" 28, 1901). Spisek ten jest albo identyczny,
albo stanowi odpis (niekompletny?) spisku tegoż Jakuba Fora z 1692 o łac. tytule
i słow. tekście pt. Libellus ac Mannae abscondita sive Iter ad Montes
Carpatos Hungariae in Comitatu Scepusiensi, ubi Mater Thesaurorum iacet
recondita, quostamen Secundum hunc librum facile invenire potest; spisek
ten w 1770 uzupełnił Juraj Belopotocký, a w 1835 przepisali go Alexander i
František Belopotocký (rps w Muzeum Lipt. w Rużomberku). Powyższy Jakob For jest
chyba tą samą osobą co Jakob Thor, którego spisek do skarbów tatrz. opublikował
Jakob Melzer pt. Nachricht von einer Schatzkammer im Tatragebirge ("Mnemosyne" 1831, nr 102 i 103). Przedruk pod nazwiskiem Melzera ukazał się
jako Nachrichten von einer Schatzkammer im Tátragebirge ("Zipser Bote"
1876, nry 48-50 i także w "Der Vaterländische Pilger"). Były też niem. spiski.
Christian Genersich w swej książce Reise in die Carpathen (1807, s.
196-198) podaje nieco danych ze spisku pt. Wahrhaftige und gründliche
Beschreibung zu den dreyen Thürmen, und zu dem Kroten-See, welches auf dem
Schnee-Gebirge in der Grafschaft Zips, über dem Kaisersmarker-Hattert ist. Inny niem. spisek był drukowany w "Szepesi Lapok" (1880)
pt. Wirklicher Führer in der Tatra, Beschreibung einiger Orte, wo Schätze zu
finden sind. Fragmenty spisków ogłosił też Samuel
Weber w "Jahrb. UKV" 1885.
W literaturze są jeszcze wzmianki o in. spiskach, bez
podawania ich treści. Spiski pol., słow. i niem. wykazują wzajemne wpływy i
nieraz fragmenty tekstów są identyczne lub b. podobne. W wielu spiskach jest
mowa o » Żabim Jeziorku.
Spiski niewątpliwie dawały częściowo rzeczywisty choć
niedokładny obraz terenu (opis drogi w Tatry i w samych górach), nieco
fantastyczny obraz rzeczywistych jaskiń w Tatrach czy Tatrach Niżnich, z tym że nacieki jaskiniowe
opisywano jako szczerozłote.
Natomiast in. szczegóły opisów (np. pilnujący skarbów podziemnych król
Gregorius) pochodzą z pewnością z różnych średniowiecznych zbiorów podań, bajek
i anegdot, np. z popularnego przez kilka wieków zbioru powiastek moralistycznych
Gesta Romanorum z ok. 1330 (pierwsze wydanie pol.: Historie rozmaite z
rzymskich i z innych dziejów wybrane, ok. 1540); powiastki te były nieraz
przytaczane przez księży w kazaniach.
Twórcami spisków byli może czasem sami poszukiwacze skarbów, którzy wierzyli
w ich istnienie, częściej jednak byli to ludzie, którzy takie spiski
fabrykowali, aby sprzedać naiwnym.
Spiski, przekazywane nieraz z ojca na syna, krążyły wśród
ludności podtatrz., zwł. w XVIII w. i na pocz. XIX w., trafiają się jednak
jeszcze i obecnie. Spiski posiadają dużą wartość w poznaniu dawnego folkloru
tatrz., są też nieraz jedynym źródłem wielu cennych wiadomości o Tatrach z
dawnych czasów. Zob. też skarby.
