Zejszner Ludwik

Zejszner Ludwik, także Zeuschner itp. (1805 Warszawa - 3 I 1871 Kraków). Wybitny pol. geolog i paleontolog (studia 1822-28 na uniw. w Warszawie, Berlinie i Getyndze), prof. UJ (1829-33 i 1848-57), prof. mineralogii Akademii Medyko-Chir. w Warszawie (1857-58), jeden z czołowych badaczy Tatr i w ogóle Karpat, pionier ochrony przyrody tatrz.

Autor blisko 300 rozpraw nauk. i artykułów drukowanych w wydawnictwach pol., niem., austr., franc., ros., czes. i węg., w tym kilkadziesiąt o tematyce tatrz., gł. z dziedziny geologii, ale również geografii, etnografii itp.; niektóre jego prace były drukowane w dwóch lub trzech językach. W Tatrach był po raz pierwszy w 1829 (z G.G. Puschem) zwiedzając wtedy ich pn. i pd. stronę (także Pieniny) i ogłaszając potem m.in. pracę Über das Tatra-Gebirge ("Leonhards und Bronns Jahrb. für Mineralogie, Geognosie und Petrefaktenkunde" 1830). W nast. latach, aż do 1870, odbył liczne podróże badawcze w Tatry i na Podtatrze, ponadto po in. okolicach Polski i Słowacji, w Alpy itd.

Z jego rozpraw geol. wiele dotyczy Tatr, m.in. Rzut oka na budowę geologiczną Tatrów i wzniesień od nich równoodległych ("Bibl. Warsz." 1842; to samo ogłosił w 1847 po niem. w Petersburgu, a w 1856-58 w czes. czasopiśmie "živa"), Nowe lub niedokładnie opisane gatunki skamieniałości Tatrowych (Wa. 1846), Opis skał plutonicznych i przeobrażonych wraz z pokładami metalicznemi w Tatrach i pasmach przyległych ("Rocz. Tow. Nauk. Krak." 5, 1851), Monograficzny opis wapienia liasowego w Tatrach i przyległych pasmach karpackich (tamże 6, 1852; także po niem. w 1856 w Wiedniu). Opublikował też mapę geol. Carte géologique de la chaine de Tatra et des soulevements paralleles (Berlin 1844), która przez wiele lat była najlepszą w tym rodzaju.

Jako pierwszy odkrył w Tatrach ślady ich dawnego zlodowacenia; pierwszą pracą na ten temat w literaturze tatrz. jest jego rozprawa o morenie w Dolinie Bystrej przy Kuźnicach pt. Über eine alte Längenmoräne im Thale des Biały Dunajec bei dem Hochofen in Zakopane in der Tatra ("Sitz.-Ber. Akad. Wiss. Wien" 1856), ale już w 1843 zanotował pierwszą uwagę o takich śladach w Dolinie Suchej Wody, a w 1849 (w pracy Podhale...) po raz pierwszy opublikował taką wiadomość.

Równocześnie z badaniami geol. prowadził też od 1838 w Tatrach i okolicy pomiary wysokości i poczynając od 1839 ogłosił na ten temat kilka prac po niem. i po pol., np.: Pomiary barometryczne Tatrów wykonane w roku 1838 ("Rocz. Wydz. Lek. Krak." 2, 1839), Pomiary barometryczne Bieskidów, Tatrów i wzniesień od nich równoodległych ("Bibl. Warsz." 1844).

Mierzył również ciepłotę źródeł i z tej dziedziny ogłosił m.in. rozprawę O temperaturze źródeł tatrowych i pasm przyległych (tamże 1844).

W pracach Z. znajduje się ponadto dużo rozmaitych wiadomości o klimacie, hydrografii i w ogóle fizjografii Tatr i Podtatrza, a także o ludności tego regionu i jej życiu. Najbardziej wszechstronne opisy tych okolic ogłosił w kilku rozprawach, które po dziś są cennym źródłem wiadomości o Tatrach i Podtatrzu: Podhale i północna pochyłość Tatrów czyli Tatry polskie ("Bibl. Warsz." 1849, 1851, 1852), Orawa (tamże 1853), Spiż (tamże 1854), Spiż słowacki (tamże 1855), Liptów ("Przyroda i Przemysł" nry 25-27, 1856).

Prace te zawierają m.in. dużo interesujących danych etnogr., a czysto etnogr. charakter ma jego rozprawa Rzut oka na Podhalan ("Bibl. Warsz." 1844), przedrukowana następnie w jego książce Pieśni ludu Podhalan czyli górali tatrowych polskich (Wa. 1845), w której ponadto opublikował największy do tego czasu zbiór tekstów pieśni góralskich. Pisał też O nazwie Tatrów ("Tyg. Lit." 4, 1841, nr 24).

Z. nie tylko piórem, ale również i słownie przy każdej okazji (zwł. w Krakowie i Warszawie) zachęcał rodaków do odwiedzania Tatr i on pierwszy zwrócił uwagę na możliwość przyszłego rozwoju Zakopanego. Przyczynił się niewątpliwie do wzmożenia odwiedzin Zakopanego i Tatr przez społeczeństwo pol. już w latach 1840. i następnych. Lektura prac Z. zachęciła m.in. Tytusa Chałubińskiego do jego pierwszej wycieczki w Tatry. Z. był też pierwszym, który wielokrotnie występował w obronie już wtedy zagrożonej przyrody tatrz. Z pobudek czysto ideowych pisał w latach 1839-51 o nadmiernym wyrębie lasów tatrz., o wyniszczaniu limb, kozic i świstaków, i głosił potrzebę ich ochrony. Ostrzeżenia i apele Z. nie skłoniły ówczesnych władz do ochrony przyrody Tatr, obudziły jednak w pol. społeczeństwie świadomość zagrożenia tej przyrody.

Zachowało się wiele rękopisów Z. z lat 1824-70; oprawione w 11 tomów pt. Notaty znajdują się w zbiorach Katedry Geologii UJ, a zawierają notatki z podróży i badań terenowych, m.in. w Tatrach. Opublikowano z tych Notat fragment z t. 1 z r. 1824 pt. Pamiętniki moje ("Studia i Mater. z Dziejów Nauki Pol." C4, 1961, nie dotyczy to Tatr) i in. fragment z tegoż tomu pt. Pierwsza ekskursja w Tatry, w 1829 roku ("Rocz. Podh." 3, 1985).

W uznaniu wybitnych i pionierskich zasług Z. we wszechstronnym badaniu Tatr i Podtatrza, TT w 1876 swe pierwsze schronisko w Dolinie Pięciu Stawów Polskich nazwało Schroniskiem im. Ludwika Zejsznera.

Lit. - Aleksander Kremer: Ludwik Zejszner. "Spraw. Komis. Fizjogr." 5, 1871. - Aniela Chałubińska: Ludwik Zejszner jako geograf. "Kosmos" 53, 1928, nr 2-3. - Stanisław Czarniecki: Ludwik Zejszner (1805-1871). "Wszechświat" 1958, nr 4. - Tenże: "Notaty" Ludwika Zejsznera i ich znaczenie dla badań nad historią geologii w Polsce. "Studia i Mater. z Dziejów Nauki Pol." C4, 1961. - Juliusz Zborowski: Itineraria Ludwika Zejsznera w Tatrach i na Podtatrzu. "Prace Muzeum Ziemi" 8, 1966. - Józef Szaflarski: Poznanie Tatr. Wa. 1972, rozdz. 25: Najwybitniejszy polski geolog XIX w. jako wszechstronny badacz Tatr. - "SBP" 1987 (Stanisław Brzozowski).

---