kosodrzewina

kosodrzewina czyli kosówka (Pinus mugo, Pinus mughus), zwana też dawniej kosodrzewem. Należy do klasy Iglastych (Coniferae) czyli Szpilkowych, do rodziny Sosnowatych (Pinaceae). Krzew dorastający do 2, a czasem nawet do 3 m wysokości, o silnych, sprężystych, pokładających się gałęziach. Igły ma po dwie w pęczku (krótkopędzie), różniące się od sosnowych tym, że są trochę grubsze, nieco krótsze, żywiej zielone, nie kłujące. W Dolinie Pańszczycy odkryto w 1973 kosówkę z częścią pędów trójigielnych.

K. kwitnie w czerwcu, w miejscach wyższych i zacienionych później. Kwiaty są rozdzielnopłciowe: żeńskie w postaci małych czerwonawych szyszeczek na końcach pędów, męskie jako małe okrągławoowalne baźki, skupione po kilkadziesiąt w jedną, dość dużą kulistawą bazię u podstawy młodych tegorocznych pędów. K. bywa dwupienna i jednopienna; szyszki dojrzewają zazwyczaj w trzecim roku, są niewielkie, kulistawe, o zaokrąglonych kantach, jasnobrunatne, na b. króciutkiej szypułce. Szyszek tych k. wydaje dosyć dużo, ale płodnych nasion wytwarza się niewiele, a przy tym mało z nich wyrasta w nowe osobniki.

Niekiedy k. rozmnaża się wegetatywnie przez zakorzenianie się zwisających gałęzi, które potem rosną jako samodzielny krzak. K., dożywająca czasem i 300 lat, rośnie masowo jako zwarte łany w swym właściwym piętrze roślinności, zwanym od niej piętrem kosodrzewiny, na wys. między ok. 1550 a 1800 m (1850 m), jednak czasem schodzi pojedynczymi kępami lub językami niżej, nawet w dolny regiel, na miejscach urwistych, skałkach, na b. jałowym podłożu, gdzie utrzymując się łatwiej, wypiera świerka. Powyżej jej właściwej górnej granicy także występują niezbyt liczne, rozrzucone kępki niskiej, skarlałej k., wchodzącej tu i owdzie w piętro halne. Najwyżej podchodzi k. na Barańcu na 2140 m, najniżej pojawia się w Tatrach Biel., w Dolinie Kotliny na 769 m.

K. odgrywa olbrzymią rolę w gospodarce wodnej gór, stanowi bowiem przedmurze lasu i pierwszy etap chwytania i zatrzymywania wody z gwałtownych opadów, spływających niezliczonymi potokami po zboczach. Luźne, gąbczaste podłoże k., pokryte mchem i grubą warstwą opadłej ściółki, zatrzymuje i b. powoli odprowadza masy wody, oddając ją z kolei lasowi rosnącemu niżej. W ten sposób las łącznie z k. spełniają rolę ochronną przeciwpowodziową.

Wielkim błędem jest wycinanie czy wypalanie całych połaci k., jak to niekiedy czynili dawniej pasterze, w przekonaniu, że w ten sposób uzyskają większy teren pod wypas. W pierwszym roku po takiej akcji mogło się nawet okazać, że zasilona doraźnie popiołem gleba wydała bujniej trawę. Wprędce jednak deszcze, topniejące śniegi, wydeptywanie zdziera luźną, słabo związaną warstwę gleby i tworzy się kamienisko. Spływająca przy opadach woda wydziera coraz większe połacie ziemi, zaś wody gruntowe, przedtem utrzymywane przez zarośla k. blisko powierzchni, uciekają w głąb, obniża się ich poziom, zaczyna się krasowienie (» krasowe zjawiska). W ten sposób nawet sąsiednie trawiaste tereny podsychają, marnieją i w wyniku ubywało paszy z każdym rokiem. Zbocza Kondrackiej Kopy i Przełęczy pod Kondracką Kopą w Kondratowej Dolinie, zbocza Ważeckiej Doliny są wymownym przykładem coraz bardziej osypujących się piarżysk po wyciętej czy wypalonej k.

Kosówka jest krzewem i samodzielnym gatunkiem, a nie żadną karłowatą sosną, jak to ciągle jeszcze powtarzają niektóre podręczniki, przewodniki, a nawet wielki Słownik języka polskiego (t. 3, 1961) w swoich cytatach. Jest ona odrębnym gatunkiem rodzaju sosna (Pinus), który zachowuje swą naturalną krzaczastą postać, gdziekolwiek będzie posadzony, tak jak np. na wydmach nadbałtyckich, gdzie wprowadzony od bardzo wielu lat utrzymuje się stale jako krzew.

Innym gatunkiem, ale także odrębnym od sosny zwyczajnej, jest k. o charakterze drzewa, rosnąca w Alpach i Pirenejach. Ta drzewiasta k. występuje wprawdzie i w Tatrach, na zboczach Sarniej Skały i w Dolinie Białego, ale została ona tam sztucznie wprowadzona z nasion alpejskich i jest zbędnym obcym elementem we florze tatrz. (» kosówka torfowa).

K. bywała nieraz tematem poezji. Franciszek Nowicki poświęcił jej jeden ze swych sonetów tatrz. pt. Kosodrzew. Konstanty Stecki napisał triolet Samotny krzak kosówki. Kazimierz Tetmajer w swoich utworach często ją wplata. Pojawia się też k. nierzadko w grafice: najbardziej znany jest rysunek Stanisława Witkiewicza w I wydaniu jego książki Na przełęczy.

---