Witkiewicz Stanisław

Witkiewicz Stanisław (21 nie 8 V 1851 Poszawsz k. Szawel, Żmudź, Litwa - 5 IX 1915 Lowrana=Lovran nad Adriatykiem, Austria, potem Jugosławia, poch. na starym cment. w Zakopanem). Malarz, literat, krytyk malarski, działacz społ., twórca stylu zakopiańskiego. Studia malarskie (1869-75) w Petersburgu i Monachium.

W 1875-90 mieszkał w Warszawie. Ogłosił liczne krytyki malarskie w formie artykułów i książek, np. Sztuka i krytyka u nas (1891 i dalsze wydania), oraz studia i monografie artyst. o malarzach polskich. W Zakopanem był po raz pierwszy w 1876, od 1886, aby się leczyć (gruźlica), jeździł tam corocznie, a w 1890 osiadł na stałe aż do 1908. Ostatnie lata życia (1908-15) spędził na kuracji w Lowranie.

W Zakopanem W. stykał się jeszcze osobiście z Tytusem Chałubińskim, Sabałą i ks. Józefem Stolarczykiem, którzy już wkrótce potem (w znacznej mierze właśnie dzięki W.) stali się postaciami "legendowymi".

Poza tym obracał się tam w kręgu takich osób jak: Ignacy Baranowski, Maria i Bronisław Dembowscy, Władysław Matlakowski, Karol Potkański, Helena Modrzejewska, Henryk Sienkiewicz, Adam Chmielowski (brat Albert), Stefan Żeromski, Władysław Zamoyski, Jan Gwalbert Pawlikowski, Stanisław Barabasz, Władysław Orkan, oraz takich górali jak: Wojciech Roj, Bartek Obrochta, Wojciech Brzega.

Od 1886 znaczna część twórczości pisarskiej W. jest związana z Tatrami i Podhalem, poczynając od szkicu reportażowego Tatry w śniegu ("Wędrowiec" 1886, od nru 46). Głównym dziełem tatrz. W. i zarazem jednym z utworów czołowych w całym piśmiennictwie tatrz., jest Na przełęczy ("Tyg. Ilustr." 1889-90 odcinkami, I wyd. książkowe: Wa. 1891). Dzieło to daje lit. opis Zakopanego, Tatr i ich "legendowych" postaci (Chałubiński, Sabała, Stolarczyk) oraz górali i ich kultury u schyłku "epoki Chałubińskiego", w powiązaniu z socjologicznymi i filoz. rozważaniami nad góralszczyzną oraz rolą tego regionu w społ. i kult. życiu polskim.

W wyd. 2 Na przełęczy (Lw. 1906) dodał W. obszerną rozprawę Po latach, w której rozwinął swoje poglądy na temat góralszczyzny oraz funkcji cywilizacji na Podhalu i w Tatrach, m.in. o konieczności ochrony ich przyrody.

W in. książce, Z Tatr (Lw. 1907), zebrał W. swoje nowele, przeważnie o tematyce podh. i tatrz., już poprzednio drukowane po czasopismach.

W. zajął się szczególnie żywo sztuką lud. i budownictwem lud. na Podhalu. Już w Na przełęczy rozpoczął walkę o oczyszczenie stylu regionalnego z kosmopolitycznych naleciałości, m.in. w programie nauczania w zakop. Szkole Przem. Drzewn. i w zakop. budownictwie willowym. Stał się gorącym propagatorem podhalańskiego zdobnictwa i budownictwa lud., a następnie (pragnąc nadać im szersze zastosowanie) stworzył na ich podstawie tzw. styl zakopiański, zwany też podhalańskim i witkiewiczowskim, głównie w budownictwie will i in. budowli, ale także w meblarstwie i zdobnictwie.

O stylu tym pisał m.in. w artykułach: Styl zakopiański ("Kur. Warsz." 1891 w 7 odcinkach, przedruk w wyd. 2 książki Sztuka i krytyka u nas, Lw. 1899), Matlakowski i sztuka ludowa ("Gaz. Lek." 1895, nr 30), Na wystawę paryską ("Prz. Zakop." 1900, nr 5), Sprawy stylu zakopiańskiego (tamże 1900, nr 33) i w obu zeszytach publikacji Styl zakopiański (Lw. 1904 i 1911).

Ponadto, choć nie był z zawodu architektem, W. zaprojektował w stylu zakopiańskim szereg will i in. budowli w Zakopanem i w różnych miejscowościach poza Podhalem, gdyż marzył, by styl zakop. stał się pol. stylem ogólnonarodowym.

Najważniejsze z zachowanych do dziś w Zakopanem budowli zaprojektowanych przez W., to "Koliba", "Dom pod Jedlami" i kaplica w Jaszczurówce, a z murowanych - Muzeum Tatrzańskie. Projektował również meble i in. sprzęty w tymże stylu, także porcelanę. Zob. też styl zakopiański.

W. ogłosił również szereg artykułów na in. tematy podh. i tatrz., np. Tytus Chałubiński ("Wszechświat" 1889, nr 46) oraz serię artykułów polemicznych pt. Bagno ("Prz. Zakop." 1902 odcinkami i jako broszura: Lw. 1903), piętnujących szkodliwą dla Zakopanego działalność jego ówczesnego wójta, dra Andrzeja Chramca i władz gminnych; sprawa zakończyła się głośnym w całej Polsce procesem sądowym, wygranym przez W.

Utwory tatrz. W. były nieraz przedrukowywane w całości lub fragmentach, najczęściej Na przełęczy. Ukazywały się też wybory jego utworów, a nadto całość jego pisarskiej spuścizny związanej z Tatrami i Podhalem pt. Pisma tatrzańskie (Kr. 1963, t. 1-2) oraz W kręgu Tatr (Kr. 1970, t. 1-2).

Tematyka tatrz. i podh. jest też szeroko poruszana w wydanych listach W.: Listy do syna (Wa. 1969) oraz w książce Listy o stylu zakopiańskim 1892-1912 wokół Stanisława Witkiewicza (Kr. 1979). Tatry są również tematem wielu obrazów olejnych W., np. Wiatr halny (1895), Owce we mgle (1896), Gniazdo zimy (1907), Kozice w Tatrach, Czarny Staw. Malował też portrety, np. Bronisława Dembowskiego, Wojciecha Gersona, Heleny Modrzejewskiej. Z twórczości graficznej W. najbardziej znane są jego rysunki tatrz., które ukazały się w formie drzeworytów w I wyd. Na przełęczy ; wiele z nich często potem reprodukowano w publikacjach pol. i zagranicznych. Niektóre rysunki tatrz. W. były reprodukowane po raz pierwszy dopiero w jego Pismach tatrzańskich (1963).

Wpływ W. na stosunek społeczeństwa pol. do Tatr i Podhala był ogromny. Wzbudzone przez Chałubińskiego i innych żywsze zainteresowanie Tatrami i Podhalem zostało działalnością pisarską W. utrwalone i pogłębione, a także rozszerzone na różne zagadnienia związane z tym regionem (m.in. ochrona przyrody, podh. folklor, budownictwo i sztuka lud.).

Jego też wielką zasługą jest stworzenie stylu zakop., dzięki któremu budownictwo na Podhalu (domy, kościoły itd.) i w Tatrach Pol. (schroniska i in. budowle) przynajmniej częściowo zostało uratowane od kiepskiego naśladownictwa wzorów kosmopolitycznych i zdobyło własny regionalny charakter wywodzący się z rodzimej kultury ludowej.

Zasługi W. dla Podhala i Tatr są upamiętnione m.in. w nazwie ulicy Witkiewicza w Zakopanem, w utworzeniu tamże w latach międzywoj. Powszechnego Uniwersytetu Regionalnego im. Stanisława Witkiewicza oraz przez umieszczenie tablicy pamiątkowej na willi "Witkiewiczówce".

O Witkiewiczu, o jego działalności i różnorodnej twórczości napisano niezliczone artykuły, rozprawy i szereg książek. W powieści Nietota (1910) Tadeusza Micińskiego jedna z gł. postaci, Zmierzchoświt, to udziwniony W. Był też W. portretowany przez malarzy (Jacek Malczewski, Leon Wyczółkowski i in.), rysowano jego karykatury (np. Kazimierz Sichulski).

Lit. - Tadeusz Korniłowicz: O Stanisławie Witkiewiczu. Kr. 1916. - Kazimierz Kosiński: Witkiewicz i Tatry. Wa. 1927. - Tenże: Stanisław Witkiewicz. Wa. 1928. - Henryk Kurczab: Tatrzańska twórczość literacka Stanisława Witkiewicza. Rzeszów 1973. - Jan Majda: Góralszczyzna w twórczości Stanisława Witkiewicza. Wr. 1979. - "SCZ" 1986. - "LP-PE" 2, 1987 (Jan Zygmunt Jakubowski).

---