Ważna linia wegetacyjna (symboliczna), przy której w
górach kończy się las jako zbiorowisko. Za
taką linię (g.g.l.) uważa się górną granicę pasa, w którym drzewostan jest już w
rozluźnionym zwarciu, ale jeszcze nie rozpada się na poszczególne grupy; w pasie
tym drzewa dorastają przeciętnie do ok. 8 m wysokości. G.g.l. jest zmienna,
tworzy linię falistą, to opadającą w dół, to wznoszącą się ku górze. Istnienie
naturalnej g.g.l. jest zjawiskiem klimatycznym: ponad nią klimat już jest zbyt ostry na występowanie
lasu jako zbiorowiska, dlatego też granica ta nosi czasem nazwę granicy
klimatycznej. W Tatrach naturalna g.g.l. przebiega przeciętnie na wys. 1500-1550
m, może ona jednak miejscami znacznie się obniżać, a gdzie indziej podnosić, z
różnych przyczyn.
Najważniejsze czynniki naturalne, wpływające na podniesienie g.g.l. w
Tatrach:
1) Wpływ ekspozycji
w odniesieniu do stron świata. Za najlepszą ekspozycję (wystawę) dla lasu (świerka) uważano w Tatrach ekspozycję pn. Las na zboczach
pn. na ogół podchodzi wyżej niż na innych. Ale ostatnie badania wykazują jednak
pewne wyjątki od tej reguły, zwł. po pd. stronie Tatr.
2) Wpływ ekspozycji
w odniesieniu do wiatrów panujących.
Najlepszą ekspozycją jest tu strona (zbocze) dowietrzna, a więc w Tatrach zwykle zach. i pn.-zach.
(wiatry panujące), gdzie g.g.l. podnosi się, gł. dzięki przenoszeniu po zboczu
przez wiatr nasion w górę, powyżej zasięgu lasu.
3) Wpływ centrum masywu górskiego. W centralnych
częściach dużych masywów górskich g.g.l. zawsze się podnosi, toteż w Tatrach
Pol. jest ona najwyższa na Żabiem ponad Morskim
Okiem, gdzie mn.w. wypada środek łańcucha tatrz. Tam g.g.l. dochodzi do 1654
m. Po pd. stronie Tatr, na Osterwie g.g.l. podchodzi jeszcze
wyżej, do 1670 m, a ponadto są tam też dłuższe odcinki, gdzie g.g.l. ciągnie się
na wys. ok 1600 m.
Najważniejsze czynniki naturalne, obniżające g.g.l.:
1) Obniżenie dolinowe. W dolinach, żlebach, depresjach g.g.l. zawsze opada w
porównaniu z sąsiadującymi zboczami i grzędami, ponieważ obniżeniami tymi
spływają zimne prądy zstępujące powietrza, wywierające niekorzystny wpływ na
wegetację. Nie bez wpływu jest także zimniejszy klimat dolin i depresji: dłuższe
zaleganie śniegu, zimne wody spływające, krótsza insolacja w porównaniu ze
zboczami i szczytami.
2) Obniżenie glebowe (edaficzne). Na glebach jałowych, np. na podłożu
kwarcytowym, las nie dochodzi do swej normalnej granicy. Obniżenie takie widać
doskonale na Dubrawiskach na pn. stokach Żółtej Turni.
3) Ekspozycja w odniesieniu do wiatru. Na stokach odwietrznych (w Tatrach
przeważnie stoki wsch. i pd.-wsch.) las się obniża z powodu uderzających "od
czoła" wiatrów, szkodliwych dla drzew i spychających w dół nasiona.
4) Obniżenie orograficzne. Występuje na urwiskach, stromych ścianach,
lawinowych zboczach, ruchomych piargach, osuwiskach itp.
5) Obniżenie wierzchołkowe (zjawisko wierzchołkowe). Na wyodrębniających się,
odosobnionych od głównego masywu górskiego szczytach, g.g.l. przebiega nieraz
znacznie niżej w porównaniu z sąsiadującymi szczytami. Taki odosobniony
wierzchołek górski jest bezleśny i zwykle zarosły kosówką, np. Furkaska, Steżki,
Rynias nad Kiezmarską Doliną, Mała Rakuska Czubka i in.
Tzw. "fenomen Sarniej
Skały " nie jest uważany za zjawisko wierzchołkowe, gdyż
obniżenie dotyczy tu nie tylko g.g.l. ale również w odpowiadającej skali granicy
regla dolnego, a nawet granicznych zasięgów roślin zielnych występujących na tym
szczycie (w porównaniu z zasięgami na sąsiadujących szczytach). Obniżenie to
przypisywane jest szczególnym wpływom klimatycznym.
Do wymienionych powyżej dochodzi jeszcze obniżenie gospodarcze - ale to już
czynnik wtórny, antropogeniczny. Spowodowane jest przez wyrąb drzew albo przez
wypas (objadanie przez owce pędów na młodych drzewkach). W Pol. Tatrach Zach.
75%, a w całych Tatrach Pol. 67% ogólnej długości g.g.l. zostało obniżone
skutkiem nadmiernego wypasu. Obniżenie to wynosi przeciętnie ok. 315 m, a
niekiedy dochodzi do 500 m. Po wykupie hal i likwidacji pasterstwa ubytki te
zaczęły zarastać. Jak będzie obecnie po wpuszczeniu znów owiec w Tatry -
przyszłość pokaże.
Wszystkie wymienione tu czynniki, zarówno obniżające jak i podnoszące g.g.l.
nigdy prawie nie działają pojedynczo, w odosobnieniu, najczęściej nakładają się
na siebie, nieraz nawet po kilka.
Podług tych czynników wydzielono ekologiczne typy g.g.l. i nazwano je od
głównie działającego czynnika, a więc: orograficzna górna granica lasu,
edaficzna g.g.l., gospodarcza g.g.l.; wszystkie pozostałe są granicami
klimatycznymi. Najwyżej podchodzi nie zmieniona, naturalna klimatyczna g.g.l.,
np. na Żabiem.
Charakterystycznym zjawiskiem przy g.g.l. (nie tylko, ale tam najsilniej)
jest występowanie tzw. »sztandarowych (chorągiewkowych) form drzew. Jest to
skutek wiejących z jednego kierunku częstych i silnych wiatrów panujących.
Obłamują one gałęzie, wywołują suszę fizjologiczną, a w zimie powodują
podmarzanie pędów.
Znamienny jest skład drzewostanu przy g.g.l.; tu do prawie jednolitego
górnoreglowego lasu świerkowego wchodzą również: limba, jarząb w formie górskiej
i brzoza karpacka, wszystkie te trzy gatunki jako piękne, b. grube drzewa (zwł.
limba). Bardzo rzadką tu domieszką jest w Tatrach Pol. modrzew, znacznie
częstszy po pd. słowackiej stronie Tatr, gdzie zresztą rośnie dość obficie na
wszystkich wysokościach stoków tatrz. Wymieniony tu skład drzewostanu jednak nie
wszędzie występuje przy g.g.l. W swej naturalnej postaci pojawia się np. nad
Morskim Okiem, przy g.g.l. w Dolinie Małej Zimnej Wody, w Staroleśnej Dolinie.
Czasem skład ten jest niepełny, czasem w ogóle nie występuje (zniszczenia
wtórne?). Prawie zawsze też w las przy jego górnej granicy wchodzi kępami, a
nawet płatami kosodrzewina - mieszkanka następnego, wyższego piętra
roślinności.
W niektórych miejscach, np. na zboczach Małej Koszystej występują tu i
owdzie, już ponad g.g.l. spore nawet świerki rosnące rzędami, zgodnie z
kierunkiem wiatru, są to tzw. naturalne szpalery świerkowe, zjawisko wywołane
przez panujący tu wiatr zach. Spycha on nasiona świerków w jednym kierunku,
prostopadle do stoku, oraz powoduje powstawanie owych form sztandarowych,
skierowanych w jedną stronę na wszystkich drzewkach w rzędzie. Szpalery te są
swego rodzaju ochronnym przedpolem właściwego lasu. Innym zjawiskiem przy g.g.l.
są tzw. naturalne biogrupy świerkowe - grupy świerków blisko siebie rosnących i
zwieszających na zewnątrz długie gałęzie jak osłonę grupy. Dają one większy
odpór wiatrom, a nawet lawinom śnieżnym czy kamiennym niż pojedynczo stojące
drzewa.
