Kościelisko (a poprawnie Kościeliska) to rozległa wieś składająca się z 21 osiedli - dawnych polan (stara nazwa Kościeliska to właśnie Polany), rozrzuconych na stokach Palenicy Kościeliskiej i Butorowego Wierchu - wzgórz, stanowiących zachodni kraniec Pogórza Gubałowskiego. Południowa część wsi przylega do tatrzańskich regli ograniczonych tzw. Żelazną Drogą. Od wschodu Kościeliska sąsiadują z Zakopanem a z zachodu z wioską Witów, na północ od Kościelisk położona jest osada Dzianisz.
Wieś powstała poprzez sukcesywną gospodarkę pasterską oraz na skutek prowadzonej w Tatrach w XVIII w. działalności górniczej. Dawne osady pasterskie (wspominane w dokumentach od 1623 r.) stopniowo zamieniały się w osiedla. Z nich wywodzą się znakomite podtatrzańskie rody: Krzeptowskich, Nędzów, Obrochtów, Stopków. Pod koniec XVIII stulecia spora liczba górników ze Starych Kościelisk w Dolinie Kościeliskiej przeniosła się podobno na słoneczne polany u wylotu Doliny, dając początek szybkiemu rozwojowi osady. Do 1867 r., tj. do pierwszych wyborów autonomicznych rad gminnych, Kościelisko tworzyło wspólną gromadę z Zakopanem. Osobna parafia powstała tu dopiero jednak w 1923 roku. Przez klasyków literatury tatrzańskiej Kościelisko było nazywane "sercem Podhala", bowiem z miejscowością tą związani byli wybitni twórcy i działacze góralscy, m.in. symbol XIX-wiecznej góralszczyzny Jan Krzeptowski-Sabała, literaci Andrzej Stopka-Nazimek, Andrzej Tylka-Suleja i Stanisław Nędza-Kubiniec. Szybki rozwój miejscowości i jej wzrastająca popularność wiąże się z jednej strony z luźniejszymi niż w Zakopanem przepisami budowlanymi, co umożliwiło inwestowanie tam wielu zakopiańczykom, a także prężnej działalności Wojskowego Zespołu Wypoczynkowego, który stanowi największą zorganizowaną bazę wczasową w całej okolicy. Jego centrum stanowi dawny budynek Sanatorium dra K. Dłuskiego wraz z zapleczem, wokół którego wyrosły nowoczesne pensjonaty i bloki mieszkalne dla obsługi. Obecnie w ośrodku goszczą nie tylko wojskowi, lecz także wczasowicze cywilni. Chętnie bywają tam dostojnicy państwowi - przed II wojną gościł tu prezydent Stanisław Wojciechowski, częstym gościem Kościeliska był jego następca - Ignacy Mościcki, po wojnie zaś w rezydencji prezydenckiej bywali Wojciech Jaruzelski, Lech Wałęsa i Aleksander Kwaśniewski. Wojskowy Zespół Wypoczynkowy jest także częstym miejscem rozmaitego rodzaju konferencji, zjazdów i sympozjów naukowych, niekiedy o charakterze międzynarodowym.
Od 1995 r. Kościelisko jest siedzibą odrębnej gminy, w skład której wchodzą także Witów i Dzianisz.
Warto odwiedzić
W Kościelisku godny polecenia jest drewniany kościół pod wezwaniem św. Kazimierza, wybudowany w 1916 r. położony w centrum wioski, w przysiółku Szeligówka. Poza świątynią godne obejrzenia są góralskie stare i nowe chaty, które niejednokrotnie budowane są na zamówienie dla przyjezdnych mieszkańców Kościelisk wywodzących się zazwyczaj ze stolicy. Kościeliska to również niezwykle bajeczna miejscowość, która potrafi podekscytować niejednego wielbiciela górskich legend: w tej bowiem okolicy Kazimierz Tetmajer usytuował miejsce urodzenia legendarnego zbójnika tatrzańskiego, Janosika Nędzy-Litmanowskiego, bohatera Legendy Tatr. Stąd także wywodziła się rodzina Matejów, w XIX stuleciu trudniących się zbójeckim rzemiosłem na Podhalu, zaś same Kościeliska miał wziąć swą nazwę albo od górniczego kościółka, który stał na polanie w Dolinie Kościeliskiej (obecnie znajduje się tam kaplica w okolicy której ukryte są skarby!) lub od licznych kości, które pozostały tutaj po wielkiej bitwie z wojskami tatarskimi, które miały nawiedzić te ziemie w XIII wieku podczas najazdu na Węgry.
Mieszkając w Kościeliskach warto przynajmniej w minimalnym stopniu zapoznać się z poszczególnymi przysiółkami tej wioski. Centrum wsi stanowi osiedle Szeligówka, położone w wyższej części miejscowości, ze stylowym kościołem św. Kazimierza. Na wschód od Szeligówki, za Wojdyłówką i Karpielówką znajduje się obszerna polana Szymoszkowa, na której położony jest Hotel Mercure Kasprowy, a w jego bezpośrednim otoczeniu kąpielisko oraz wyciągi narciarskie. Na południe od centrum znajduje się przysiółek Gronik, z którego w lewo odchodzi droga do Doliny Małej Łąki, oraz w którym znajduje się ośrodek szkoleniowo-kondycyjny dla lotników. Równolegle do regli tatrzańskich (wspaniały widok na Giewont), przez Nędzówkę, gdzie żył i tworzył "gazda z Kościelisk" - Stanisław Nędza-Kubiniec, największy poeta góralski, można dotrzeć do Kir (kira - gwarowe "zakręt, zakos") gdzie znajduje się wylot Doliny Kościeliskiej. Jeszcze dalej na zachód położona jest Polana Biały Potok, przez którą można dojść do wylotu mało zwiedzanej Doliny Lejowej. Na polanie do dzisiaj znajdują się liczne zabudowania pasterskie, wiosną piękne krokusy, z końcem lata - zimowity.
Imprezy kulturalne / sportowe
Kościeliska to miejsce zawodów biatlonowych, które jednak z dużą różnorodnością są tutaj organizowane. Poza tym Kościeliska, jako że jest tutaj bardzo mocno kultywowana kultura góralska, są stałym miejscem dla różnorakich występów scenicznych, imprez folklorystycznych, posiadów, wystaw, koncertów i wieczornic, które odbywają się zazwyczaj w Domu Ludowym znajdującym się w przysiółku Chotarz.
W opowieściach starych ludzi przetrwała legenda o tym, że gdy król Jan Kazimierz, uciekając przed szwedzką nawałą, przeprawiał się na Węgry - wykorzystał do tego drogę wiodącą przez Palenicę, Butorów Wierch, Polanę Budzówka (jedną z najstarszych polan Kościeliska), Dolinę Kościeliską, Wąwóz Kraków i dalej na Słowację. Przypomina o tym ulica Królewska w Kościelisku, a trakt przez wierchy, polany i dolinę jest zwany Drogą Królewską. Co ciekawsze, Droga Królewska - szeroki, bity trakt - biegnie też w zupełnie innej części Podhala: wierchami w Białce Tatrzańskiej aż po Groń. Być może obie te drogi niegdyś się łączyły lub są fragmentem starego, kupieckiego szlaku na Wiedeń i na Węgry.
