Chałubiński Tytus

Chałubiński Tytus (29 XII 1820 Radom - 4 XI 1889 Zakopane, poch. na starym cment.). Znakomity lekarz i botanik, wielki społecznik, wybitny taternik, jeden z czołowych badaczy Tatr, dla rozwoju Zakopanego i poprawy bytu górali podh. jedna z najbardziej zasłużonych postaci.

Szkołę średnią skończył w Radomiu w 1838. Po studiach lek. i bot. w Wilnie 1838-40, Dorpacie 1840-42 i Würzburgu 1842-44 osiadł w 1845 w Warszawie, zdobywając tam sławę wspaniałego lekarza i ofiarnego działacza w różnych dziedzinach życia nauk. i społecznego.

W 1859-71 był prof. chorób wewn. kolejno w warsz. Akademii Medyko-Chir. 1859-62, Szkole Głównej Warsz. 1862-69 i Uniwersytecie Warsz. 1869-71.

W 1871 nastąpiła rusyfikacja Uniwersytetu Warsz. i profesorowie mieli odtąd wykładać tylko po ros., ale mimo to Ch. chciał nadal pozostać profesorem tej uczelni i uczyć młodzież pol. choćby po ros., został jednak przez władze ros. niespodziewanie dla siebie usunięty z uniwersytetu. Dymisji udzielono mu rzekomo na jego własną prośbę, co było nieprawdą.Działalność Ch. na polu medycyny była wszechstronna: lekarska (rozległa praktyka prywatna oraz praca w szpitalach i klinikach), dydaktyczna, organizacyjna i naukowa (referaty na posiedzeniach towarzystwa lek. i publikacje). Oprócz szeregu prac lek., m.in. o cholerze i malarii, wydał rozprawę Metoda wynajdywania wskazań lekarskich (Wa. 1874). Publikował gł. po pol., ale także po niem. i ros.

Ch. w 1848 udał się potajemnie na Węgry i uczestniczył tam w powstaniu jako lekarz, a w 1849 wrócił do Warszawy. Wiadomość ta jest potwierdzona tradycją utrzymującą się w rodzinie Ch. na skutek jego własnych opowiadań, a także zaświadczeniami osób spoza rodziny, np. Wojciecha Kossaka . Natomiast o rzekomym powrocie Ch. z Węgier przez Tatry nie ma żadnych konkretnych danych, i sam Ch. nigdy nie wspomniał, że był w Tatrach czy Zakopanem przed 1852.

W 1848 Ch. miał też jakieś kontakty ze spiskowcami, za co w 1852 był pod krótkotrwałym nadzorem policyjnym władz ros. Także w 1862 może miał on niejakie kontakty ze spiskowcami, ale nie należał do żadnego tajnego stowarzyszenia i był przeciwny wybuchowi Powstania Styczniowego (1863), gdyż uważał, że skończy się katastrofą narodową. Był jednak w czerwcu 1863 uwięziony przez władze ros. i następnie nakazano mu wyjazd za granicę, ale już w październiku 1864 mógł wrócić do Warszawy.

Ch. poznał Tatry po raz pierwszy na wycieczkach w 1852(?), 1857 (gdy spędzał wakacje w Szczawnicy) i 1858. Być może w 1852 (co jest wątpliwe) i na pewno w 1857 było to w towarzystwie botanika Jerzego Alexandrowicza i mineraloga Karola Jurkiewicza, a w 1858 Aleksandra Balickiego. Zachętą do zwiedzenia Tatr w 1852 czy 1858 była lektura pracy Ludwika Zejsznera : Podhale i północna pochyłość Tatrów czyli Tatry polskie ("Bibl. Warsz". 1849, 1851 i 1852).

Ponowne zainteresowanie Tatrami wywołała u Ch. lektura przewodnika tatrz. Walerego Eljasza z 1870. Od 1873 zaczął Ch. corocznie przyjeżdżać na wakacje do Zakopanego, skąd robił wycieczki w Tatry. W 1879 rozpoczął budowę własnego domu w Zakopanem, a w 1887 osiadł w Zakopanem na stałe i tamże zmarł. Właściwym okresem tatrz. w życiu Ch. są więc lata 1873-89.

Były to czasy, kiedy chodziło się po Tatrach tylko z przewodnikiem, a schroniska dopiero zaczęto stawiać. Już ks. Józef Stolarczyk chodził po Tatrach w gronie kilku przewodników, a Ch. rozwinął styl wielkich kilkudniowych wypraw z całą gromadą górali: przewodników, muzykantów, tragarzy itd. Tatry dla Ch. stanowiły razem z góralami jedną nierozłączną całość. Wyprawa taka składała się zwykle z kilku turystów i kilkunastu górali, wśród których bywał słynny Sabała i najlepsi ówcześni przewodnicy: Maciej Sieczka, Szymon Tatar starszy, Wojciech Roj, Jan Gronikowski, Wojciech Ślimak, Jędrzej Wala młodszy, Bartłomiej Obrochta  i in. Zawsze była kapela góralska (której przewodził Obrochta) i tragarze odbywający równocześnie praktykę na przewodników. Nocowano zwykle przy ognisku.

Jak taka wyprawa przebiegała opisał sam Ch. w artykule Sześć dni w Tatrach ("Pam. TT" 1879), opisali też towarzysze jego wycieczek, np. Walery Eljasz i Bronisław Rejchman. Towarzyszami Ch. na jego wyprawach w Tatry bywali też ks. Józef Stolarczyk, August Wrześniowski i in., również syn Ch., Ludwik. Niektórzy turyści naśladowali styl Ch. w urządzaniu wycieczek (zob. Stanisława Witkiewicza Na przełęczy). Obozowisko Ch. w Tatrach odmalował » Tadeusz Ajdukiewicz na jednym ze swych obrazów, a Walery Eljasz przedstawił na rysunku.

Ch. był chyba na wszystkich wówczas zwiedzanych przez turystów przełęczach i szczytach tatrz., a poza tym odkrywał też i nowe drogi (np. w 1880 na Lodowy Szczyt wprost od pd.-wsch., z przew. J. Walą młodszym), albo jako pierwszy turysta przechodził drogi dotąd znane jedynie góralom-kłusownikom (np. przez Kozią Przełęcz ok. 1875). Swym przykładem pociągnął innych do uprawiania turystyki w Tatrach, a jego wycieczki odegrały dużą rolę w wyszkoleniu górali na dobrych przewodników. Ch. stał się postacią niezmiernie popularną nie tylko wśród ludności góralskiej, ale w całej Polsce. Nazywano go "królem Tatr".Wycieczki tatrz. były dla Ch. także sposobnością do zbierania okazów mineralog. oraz do studiowania i zbierania mchów. Oprócz mniejszych ogłosił dwie duże prace o mchach tatrz., obie wysoko oceniane: Grimmieae tatrenses (Wa.1882) oraz Enumeratio muscorum frondosorum tatrensium, hucusque cognitorum (Wa. 1886). Wartościowym dodatkiem do drugiej pracy jest spis geogr. nazw tatrz. (którym Ch. poświęcał specjalną uwagę) oraz duża mapa Tatr. Jego kolekcje minerałów i mchów stały się jedną z podstaw zbiorów Muzeum Tatrz. w Zakopanem .

Ch. interesował się Tatrami i Podhalem wszechstronnie i niejeden uczony zachęcony przez niego prowadził badania na tym terenie: Józef Rostafiński (barwne śniegi), August Wrześniowski (etnografia, gwara, zoologia), Bronisław Znatowicz (geologia), Kazimierz Łapczyński (flora), Eugeniusz Dziewulski (stawy), Antoni Ślósarski (zoologia), Jan Kleczyński (pieśni góralskie) itd. Rozwój badań nauk. w Tatrach w II poł. XIX w., to w niemałej mierze zasługa Ch.

Działalność Ch. na terenie samego Zakopanego i Podhala była także b. ożywiona i różnorodna. W 1873 pomógł stłumić epidemię cholery (w tymże roku, ale wcześniej postawił na Gubałówce  żelazny krzyż nie mający z tą epidemią nic wspólnego), ściągał zdrowych i chorych do Zakopanego, przyczynił się do uznania Zakopanego za stację klimatyczną, był jednym z założycieli Szkoły Snycerskiej (późniejszej Szkoły Przem. Drzewn.), pomógł do powstania Szkoły Koronkarskiej, założył dla górali kasę pożyczkową, zabiegał o podniesienie rolnictwa, był jednym z założycieli Tow. Tatrzańskiego (w 1877 mianowano go czł. hon.) itd. Tę działalność Ch. streścił Stanisław Witkiewicz słowami: "Nie ma zresztą w Zakopanem takiej dobrej sprawy, która by nie była przez niego zapoczątkowana lub przeprowadzona".

Ch. jest nieraz nazywany "odkrywcą" Zakopanego i Tatr. W powiedzeniu takim jest przesada, gdyż Zakopane i Tatry już wcześniej były znane i propagowane przez innych ich miłośników, istniała już duża literatura o tych górach i nawet drukowane przewodniki, jednakże niewątpliwą zasługą Ch. jest to: "że Tatry są już czymś niezbędnym w życiu naszego społeczeństwa, że lud zakopiański znalazł środki podniesienia dobrobytu i oświaty" (S. Witkiewicz). W dziejach Tatr i Zakopanego nie ma drugiej postaci, która by odegrała tak ważną i wielostronną rolę jak Ch.

Dla uczczenia zasług Ch. nazwano jego imieniem Muzeum Tatrzańskie, sanatorium i ulicę w Zakopanem, i postawiono w Zakopanem dwa pomniki, jedną z przełęczy tatrz. nazwano Wrotami Chałubińskiego, a Niemcy nazwali Mięguszowiecki Szczyt i Wyżnią Mięguszowiecką Przełęcz - Chałubiński Spitze i Chałubiński Scharte. Na jego też cześć botanik Marian Raciborski nazwał odkrytą przez siebie tatrz. roślinę kopalną skrzypem Chałubińskiego (Equisetum Chałubińskii ), a botaniczka Jadwiga Wołoszyńska nazwała opisane przez siebie nowe gatunki bruzdnic: Peridinium Chałubińskii i Chałubińskia tatrica..

Obecnie Ch. jest uczczony nazwami ulic w 5 miastach, nazwami 5 szpitali oraz liceum w Radomiu. Wybito na jego cześć medale, jego podobizna ukazała się na znaczkach poczt., urządzono poświęcone jego działalności sesje nauk. i wystawy, napisano o nim wiersze, a także życiorysy zbeletryzowane: Zapiski warszawskiego konsyliarza Marcina Łyskanowskiego (Wa. 1965), Lekarz starej Warszawy Danuty Bieńkowskiej (Wa. 1970), Tytus Chałubiński Barbary Petrozolin-Skowrońskiej (Wa. 1981).Również literatura wspomnieniowa i biogr. o Ch., jest bogata; przykładowo można wspomnieć o broszurze Ignacego Baranowskiego Tytus Chałubiński (Petersburg 1890 i Wa. 1907) oraz o książce Ferdynanda Hoesicka Legendowe postacie zakopiańskie (Wa. 1922 i 1959). W literaturze o Ch. (także w encyklopediach) zakorzeniło się sporo błędnych wiadomości. Podstawowymi i zarazem najpoprawniejszymi dziełami o życiu i działalności "lekarza starej Warszawy" i zarazem "króla Tatr" są: monografia Adama Wrzoska Tytus Chałubiński (Wa. 1970, z bibliografią pism Ch. i literatury o nim) oraz publikacja korespondencji Ch. (Tytus Chałubiński: Listy, 1840-1889, Wr. 1970) w nauk. opracowaniu Anieli Szwejcerowej, z jej wstępem, obfitymi przypisami i kalendarzem życia Ch. Uzupełnieniem tych dwóch podstawowych prac są referaty wygłoszone na sesji nauk. poświęconej działalności Ch. (Zakopane, X 1970), a opublikowane wraz z dodatkowymi materiałami w specjalnym zeszycie "Archiwum Historii Medycyny" (1971, nr 1). Jednakże działalność Ch., zwł. w Tatrach, wymaga jeszcze dalszych badań.

---