zbójnictwo

zbójnictwo. Od XII w. do poł. XIX w. na terenie Karpat i Podkarpacia walka chłopów ze szlachtą i władzą państw. (o charakterze antyfeudalnej walki klasowej, walki z ustrojem feudalno-pańszczyźnianym) była wywołana tą samą przyczyną, co na sąsiednich terenach nizinnych Polski i Węgier, tj. uciskiem chłopów. Walka ta przybierała różne formy: legalne, jak procesy w sądach referendarskich itp., oraz nielegalne, jak zbiegostwo chłopów, powstania chłopskie, czy zbójnictwo.

Z. powstało w sposób żywiołowy, ale tylko na terenach gdzie istniały odpowiednie ku temu warunki fiz.-geogr. (trudno dostępne góry i lasy) i polit.-geogr. (bliskość granicy państw.); jedne i drugie ułatwiały zbójnikom ukrywanie się przed pościgiem. Ponadto rozgrywające się na Podhalu, Spiszu, Liptowie i Orawie, a także na sąsiednich obszarach Słowacji, rozmaite powstania chłopskie i porywy rewolucyjne (XV-XVIII w.) niewątpliwie wywoływały nastroje, które skłaniały ku z.

Z. było nielegalnym zbrojnym ruchem skierowanym przeciwko istniejącemu porządkowi społ., przy czym zbójnicy występowali w małych liczebnie i niezależnych od siebie grupach (od kilku do kilkunastu osób, rzadko więcej), a na czele każdej grupy stał hetman czyli harnaś, zwany też kapitanem. Uzbrojenie stanowiły ciupagi, noże, pistolety, flinty, rusznice, pałki. Grupy zbójnickie działały tylko w lecie (od kwietnia do września), a na zimę każdy zbójnik na własną rękę albo wracał do swego rodzinnego domu, albo - gdy był już znany i poszukiwany przez władze - zdala od swej wsi rodzinnej ukrywał się u znajomych lub podejmował pracę u obcych jako parobek. Niektórzy zbójnicy działali nie przez cały sezon letni lecz tylko dorywczo, gdy nadarzała się odpowiednia ku temu okazja.

W Karpatach Zachodnich z. istniało od poł. XVI w. do poł. XIX w., a największe nasilenie miało w XVII i XVIII w. Wzmagało się w okresach wzrastania ucisku chłopów (np. wskutek rozwoju gospodarki folwarcznej), poboru chłopów do długoletniej służby wojsk., po niszczących wojnach, klęskach elementarnych, epidemiach itp. Poza tym dużą rolę odgrywało postępujące społ. i gosp. różnicowanie się ludności wiejskiej oraz indywidualne przyczyny jak osobisty zatarg z władzą, obawa przed więzieniem, chęć szybkiego wzbogacenia się itp., a także - zwł. na Podhalu w ostatnim okresie istnienia z. - po prostu chęć przeżycia przygody i uzyskania sławy. Dlatego w tym okresie "na zbój" szli nie tylko biedni lub ścigani przez władze, ale również i synowie bogatych gazdów.

Elementy zwykłego rozbójnictwa i kradzieży zawsze były nieodłączne od z. i w schyłkowym jego okresie coraz bardziej przeważały, wreszcie stały się nawet wyłączne, napadano więc nieraz również i na biednych, zasadniczo jednak z. było skierowane przeciwko małym dworom szlacheckim, plebaniom, karczmom, podróżnym (kupcom i in.), a także przeciwko bogatym chłopom, natomiast zbójnicy nigdy nie napadali na zamki czy obronne dwory, gdyż na to nie mieli dostatecznych sił. Zbójnicy zachodzili też nieraz do szałasów; jeżeli baca nie ugościł ich samorzutnie, to siłą zabierali żywność (mleko, sery, barany), zwykle na doraźne swe potrzeby, zdarzało się jednak i uprowadzanie większej liczby owiec, rzadziej po pol. stronie Tatr, częściej po słowackiej.

Po pol. stronie z. pojawiało się na całym obszarze Karpat Zach., ale najczęściej chyba w Beskidzie Śląskim, w Żywiecczyźnie i na Podhalu, a po słow. stronie na całym Podtatrzu i w in. okolicach Słowacji, m.in. na pd. od Tatr Niżnich. W pewnych okresach z. było dość pospolitym zjawiskiem, b. dokuczliwym dla szlachty, podróżujących kupców i władz, nigdy jednak nie był to ruch masowy.

Rozmiary z. były nieraz przedstawiane przesadnie, zwł. przez przedstawicieli władz, gdy bezskutecznie walczyli z nielicznymi, ale trudno uchwytnymi bandami.Władze pol., austr. i węg. ścigały zbójników (w tym celu służyły m.in. uzbrojone oddziały tzw. harników), wyznaczały nagrody za zdradzenie ich kryjówek, a pojmanych skazywano na ciężkie więzienie i często na okrutną śmierć (np. wieszano na haku zaczepionym za żebra). Walka ta była jednak b. trudna, gdyż ludność wiejska na ogół sprzyjała zbójnikom i pomagała im na różne sposoby, choć nieraz też ułatwiała władzy schwytanie zbójników.

Ostatnie nasilenie się z. nastąpiło na pocz. XIX w. na Liptowie (z udziałem również i podh. zbójników), a po 1830 zdarzały się już tylko odosobnione wypadki z. (i to raczej zwykłego rozbójnictwa i kradzieży), zarówno po pol. jak i słow. stronie Tatr.

Przyczyny zaniku zbójnictwa ok. poł. XIX w. były następujące: zmniejszenie się ucisku chłopów (zniesienie pańszczyzny, uwłaszczenie), poprawa sytuacji gospodarczej chłopów, większa sprawność władz ścigających zbójników, współdziałanie pod tym względem władz po obu stronach granicy państw. (co utrudniało zbójnikom ucieczki), a także malejące poparcie ludności wiejskiej w stosunku do z., które przerodziło się w zwykłe napady rabunkowe, coraz częściej skierowane przeciw tejże ludności.

Słynniejszymi zbójnikami w Karpatach Zach. byli: Ondrasz czyli Ondraszek (1680-1715) z Beskidu Śląskiego, Jerzy Proćpak (1766-95) z Żywiecczyzny, Michał Wdowiec (Vdovec) czyli Wdowczyk (1803-32) z Gemeru i najsłynniejszy z wszystkich Juraj Jánošík (1688-1713) z Terchowej na Słowacji, znany w Polsce jako Janosik. Na Podhalu bardziej znanymi zbójnikami byli: Tatar, Mateja, Gadeja, Marduła, Nowobilscy i in. Ostatnim żyjącym zbójnikiem pol. z Podhala miał być » Jan Mateja z Kościeliska.

Z. istniało też w Karpatach Wsch., ale pod in. nazwami; zbójników nazywano tam najczęściej opryszkami. Zbójnicy Karpat Zach. w tradycji lud. stali się bohaterami, którzy rabując bogatym dawali biednym ("równali świat") i dokonywali wielu niezwykłych czynów. Po obu stronach Tatr stali się tematem licznych lud. podań, opowieści anegdotycznych, pieśni, nawet większych utworów poetyckich (np. ballada O zbójniku i jego żonie).

Wiele miejsc w Tatrach i na Podtatrzu jest związanych ze z. podaniami (np. o zakopanych skarbach zbójnickich) lub nazwami (Zbójnickie Okna itd.). Lud. obrazy na szkle często ukazują zbójników, zwł. Janosika i jego towarzyszy. Znany jest lud. taniec podh. zwany zbójnickim. Przekazane przez lud. tradycję wyobrażenia o zbójnikach i różne zdarzenia z ich życia są często nie potwierdzone przez historię lub nawet sprzeczne z faktami historycznymi. Od dawna z. stało się także tematem wielu utworów literatury pięknej, prozą i wierszem, przy czym ich autorzy poszli nie za historią lecz za tradycją lud., nieraz uzupełniając ją z własnej fantazji. Na Słowacji Bohuslav Tablic już w 1809 opublikował dwa anonimowe wiersze o zbójnikach z Oravy i Liptowa, a tematykę z. podjęli następnie w swej twórczości Pavel Jozef Šafárik, Ján Kollár, Samo Chalupka, Janko Král, Ján Botto, Pavel Beblavý i liczni in.

W pol. literaturze pięknej tematyką zbójnictwa w regionie Tatr i Podtatrza zajmowali się: Seweryn Goszczyński, Kazimierz Tetmajer, Jan Kasprowicz, Stanisław Nędza-Kubiniec i wielu in. Z. stało się też tematem wielu dzieł plastycznych (np. drzeworyty Władysława Skoczylasa, obrazy licznych malarzy pol. i słow., rzeźby itd.), utworów muzycznych (m.in. kantata Svadba Jánošíkova Jana L. Belli, balet symfoniczny Harnasie Karola Szymanowskiego, opera Juro Jánošík Jana Cikkera), filmów itd. Lud. tradycja zbójnicka, wzmocniona przekazami literatury pięknej, w czasie II wojny świat. stawała się często po obu stronach Tatr inspiracją dla partyzantów do przybierania nazwiska Janosika jako nazwy oddziałów partyzanckich, czasopism podziemnych itd.

Znamienna jest zmiana zapatrywań histryków na kwestię z. Do II wojny światowej z. było przeważnie oceniane przez nich jako karygodny bunt przeciwko ustalonemu porządkowi społ., a nie dostrzegano prawie wcale społ.-gosp. podłoża tego zjawiska. Dopiero po II wojnie świat. upowszechniła się wśród historyków ocena z. jako żywiołowej antyfeudalnej walki klasowej, przy czym w wielu publikacjach tego okresu nie dostrzeżono, że zjawisko to jest jednak bardziej skomplikowane, że w jego genezie działały nie tylko pobudki społ.-gosp., że w rzeczywistości posiadało ono zarówno cechy zbrodnicze jak i romantyczne wypływające z różnych źródeł. Natomiast literaci, choć wyolbrzymiali stronę romantyczną z. i zwykle je idealizowali, to przecież prędzej niż historycy, gdyż już przed I wojną świat. (nawet jeszcze w XIX w.) dostrzegali nieraz w tym zjawisku również i jego tło społeczne.

Zob. też Jánošík Juraj.

Lit. - Stanisław Eljasz-Radzikowski: Zbójnicy tatrzańscy. ,,Nasz Kraj, rocz. 1, t.2, 1906, nr 6. - Zdzisław Wróbel: Zbójnictwo na Podhalu. Częstochowa 1929. - Władysław Ochmański: Zbójnictwo góralskie. Wa. 1950. - Andrej Melicherčík: K otázke vzniku zbojníctva v Karpatoch. ,,Slov. Národopis 4, 1956, nr 2. - Zdzisław Piasecki: Byli chłopcy, byli... Zbójnictwo karpackie. Kr. 1973. - Urszula Janicka-Krzywda: Niespokojne Karpaty czyli rzecz o zbójnictwie. Kr. 1986.

---