Zakopane w XIX w. (fot. arch. Muzeum Tatrzańskiego)

Osadnictwo, posuwające się w górę potoków Biały Dunajec, Zakopianka i Cicha Woda, dotarło w rejon Zakopanego (a raczej przysiółków Ustup i Olcza) najprawdopodobniej na przełomie XV i XVI wieku.

Równolegle rejon ten był terenem tzw. przepasek - górale, idący z owcami w hale szlakiem prowadzącym przez grzbiet Gubałówki, pozostawali w Kotlinie Zakopiańskiej do czasu zejścia śniegów z gór. Najpóźniej w połowie XVI w. powstały dwa najstarsze centra osadnicze Zakopanego - w okolicach Ustupu i Olczy oraz w widłach Cichej Wody i Potoku Młyniska. Pierwsze dokumenty, wzmiankujące Zakopane pochodzą z początku XVII w. Nazwa Zakopane pojawia się po raz pierwszy w Kronice Parafii Czarnodunajeckiej z datą 1605 r., następnie w dokumencie sądowym rodziny Rubzdelów z 1616, a potem w przywileju cerklowym dla Jędrzeja Jarząbka z 1630. W wieku XVII i XVIII coraz więcej rodzin osiadało w Zakopanem: w 1765 r. odnotowano tu 37 osiadłości i 2 młyny, ale liczba ta wydaje się dość zaniżona. Zajęcia ludności to ubogie rolnictwo (uprawa jęczmienia i owsa, kapusty i - od XVIII w. - ziemniaków) i pasterstwo. W 1766 rozpoczęto w Kuźnicach budowę huty żelaza. Górnictwo i hutnictwo stało się dodatkowym źródłem dochodu dla mieszkańców. W połowie XIX w. pod rządami rodziny Homolacsów huta była największym zakładem metalurgicznym Galicji.

W 1770 r. Austria, pod pozorem utworzenia kordonu sanitarnego, przesunęła granice i zagarnęła starostwo nowotarskie z Zakopanem (oraz ziemię sądecką i czorsztyńską).
 

W Kuźnicach w XIX w. W głębi budynki starej hamerni (fot. archiwum)

Niebawem Kuźnice stały się centralnym punktem doliny zakopiańskiej, gdzie na przełomie XVIII i XIX w. zaczęli przybywać pierwsi badacze Tatr, a niebawem pierwsi kuracjusze, leczący żentycą choroby płucne. W 1806 Jan Homolacs został właścicielem huty. Około 1800 r. powstała z fundacji Pawła Gąsienicy pierwsza kaplica przy późniejszej ul. Kościeliskiej.

Wg spisu ludności z 1818 r. Zakopane wraz z Kościeliskiem liczyło 340 domów, 445 rodzin: 871 mężczyzn i 934 kobiety. W 1824 r. Emanuel Homolacs kupił od rządu austriackiego posiadłości na Podhalu oraz w Tatrach, stając się właścicielem tzw. dóbr zakopiańskich. W 1847 r. powstał drewniany kościół przy ul. Kościeliskiej, od 1848 r. administrowany przez pierwszego proboszcza Józefa Stolarczyka. W tymże roku proboszcz założył szkółkę parafialną.
 

Od połowy XIX w. Zakopane stawało się coraz modniejszą wioską letniskową. W 1860 r. ukazał się pierwszy polskojęzyczny przewodnik po Tatrach Eugeniusza Janoty, niebawem przewodniki po Tatrach zaczął wydawać Walery Eljasz.

Karpaten-Land (mapa Galicji, Węgier itd. -  wyd. George Westermann, Brunszwik 1891 r.) mapa udostępniona przez Tomasza Mrowcę

W 1867 r. władze galicyjskie utworzyły w Zakopanem autonomiczną gminę. Około 1870 r. powstała w Kuźnicach pierwsza poczta, a przy ul. Kościeliskiej sklep Samuela Riegelhaupta i karczma.

Tytus Chałubiński z przewodnikami ok. 1875 r. (fot. arch. Muzeum Tatrzańskiego)

W 1873 r. przybył na pierwszy dłuższy pobyt do Zakopanego słynny lekarz z Warszawy - dr Tytus Chałubiński, który niebawem stworzył modę na odwiedzanie Tatr przez ludzi sztuki. W tymże roku powstało w Zakopanem Towarzystwo Tatrzańskie - pierwsza ponadzaborowa organizacja turystyczna. W 1875 r. w Kuźnicach dr Ludwik Ganczarski uruchomił pierwszy zakład wodoleczniczy. Produkcja hutnicza zmniejszała się, by wreszcie upaść zupełnie w końcu lat 70. XIX w. W 1875 r. powstała (staraniem TT) Szkoła Przemysłu Drzewnego, w 1881 - szkoła ludowa, w 1883 - szkoła koronkarska dla dziewcząt. Coraz więcej osób przybywało do Zakopanego na wypoczynek lub leczenie. Ułatwiła to otwarta w 1884 r. linia kolejowa Kraków - Sucha - Chabówka. Staraniem TT i Tytusa Chałubińskiego w 1886 r. Zakopane otrzymało status Stacji Klimatycznej (uzdrowiska). W 1889 r. właścicielem dóbr zakopiańskich został Władysław Zamoyski.