Muzeum Tatrzańskie w 1909 r. (fot. arch. Muzeum Tatrzańskiego) Willa "Koliba" ok. 1900 r. (fot. arch. Muzeum Tatrzańskiego)

Dla klimatycznego leczenia gruźlicy osiadało pod Tatrami coraz więcej przedstawicieli inteligencji, powstawały dzięki nim coraz to nowe instytucje i stowarzyszenia, a wśród nich w 1888 r. Muzeum Tatrzańskie - pierwsze polskie muzeum regionalne. Po 1890 r. zamieszkał w Zakopanem Stanisław Witkiewicz i niebawem stworzył zasady "stylu zakopiańskiego", który stał się zjawiskiem ogólnopolskim w kulturze. Pierwsza willa wg jego projektu, "Koliba", stanęła przy ul. Kościeliskiej w 1893 r.

W 1899 r. linia kolejowa została doprowadzona do samego Zakopanego, co zasadniczo zmieniło zarówno liczbę przyjezdnych, jak i charakter pobytów. Budowano coraz więcej pensjonatów i hoteli, a urbanizację centralnej części Zakopanego ułatwił pożar, który w 1899 r. zniszczył wiele drewnianych zabudowań przy Krupówkach. Rozpoczął się długotrwały spór o przyszłość Zakopanego i sposób sprawowania w nim rządów między częścią ludności góralskiej, a przyjezdną inteligencją. W 1904 r. zawiązał się Związek Górali - pierwsza organizacja o charakterze regionalnym. Nową funkcją Zakopanego stał się sport narciarski. W grudniu 1910 r. oficjalny spis wykazał w Zakopanem 7928 osób ludności stałej.

Przysięga oficerów Polaków w 1918 r. na rynku Zakopiańskim (fot. arch. Muzeum Tatrzańskiego)

W 1912 r. powstała pierwsza szkoła średnia, początkowo jako prywatne gimnazjum realne, w latach późniejszych upaństwowione. Coraz większą działalność przejawiały stowarzyszenia paramilitarne - "Sokół", "Strzelec" i Drużyny Podhalańskie. Stałym gościem Zakopanego był Józef Piłsudski, późniejszy Naczelnik i Marszałek Państwa Polskiego. 5 VIII 1914 na front pierwszej wojny odeszła zakopiańska kompania strzelecka, którą włączono w skład Legionów Piłsudskiego. Z biegiem czasu zakopiańczycy zaczęli popierać koncepcje polityczne endecji, a 13.X.1918 powstała pod przewodem Stefana Żeromskiego Organizacja Narodowa, która wypowiedziała posłuszeństwo Austrii.

31.X.1918 polscy oficerowie przejęli władzę, a Organizacja Narodowa przekształciła się w polską Radę Narodową z Żeromskim na czele i objęła władzę nad tzw. Rzeczpospolitą Zakopiańską.

Kolejka linowa na Kasprowy Wierch (fot. arch. PKL) Skocznia narciarska w 1939 r. (fot. arch. Muzeum Tatrzańskiego)

Okres międzywojenny przyniósł zwiększenie popularności Zakopanego oraz rozwój jego funkcji sportowej i leczniczej. Konkurs na plan regulacyjny Zakopanego wygrał w 1922 r. Karol Stryjeński, który objął dyrekcję Szkoły Przemysłu Drzewnego i rozpoczął szeroką działalność społeczną w Zakopanem. Z jego inicjatywy powstała spółka "Park Sportowy", która w 1925 r. doprowadziła do budowy skoczni na Krokwi. W 1924 r. W. Zamoyski tuż przed śmiercią stworzył fundację "Zakłady Kórnickie", która miała służyć nauce i oświacie społecznej. Coraz większą rangę zyskiwało miejscowe środowisko artystyczne, w którym prym wiódł Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy). Pod jego kierunkiem działał w latach 1925-27 Teatr Formistyczny. Organizowano coraz więcej imprez sportowych - narciarskich., hokejowych, piłkarskich, automobilowych. Szczególnie mocno rozwijał się sport po 1929 r., kiedy to staraniem Komitetu Imprez Sportowych powstały na Równi Krupowej dwa stadiony, na których rozgrywane były m.in. międzynarodowe zimowe zawody hippiczne. Wiele inwestycji komunalnych i kulturalnych wykonywano pod egidą nowego burmistrza - Leopolda Winnickiego. On też doprowadził 18 X 1933 do nadania Zakopanemu praw miejskich. W 1935 r. jego następcą został inż. Eugeniusz Zaczyński, który rozpoczął m.in. budowę kanalizacji i oczyszczalni ścieków. Największą inwestycją sportową stała się wybudowana w ciągu pół roku kolejka linowa na Kasprowy Wierch, uruchomiona 15 III 1936. Druga kolej, linowo-terenowa, powstała w 1938 r. na stoku Gubałówki. Największymi imprezami w międzywojennym Zakopanem były narciarskie mistrzostwa świata FIS w 1929 i 1939 r.

Krupówki podczas okupacji (fot. arch. Muzeum Tatrzańskiego)

1.IX.1939 wojska niemieckie zajęły Zakopane. Już 7 XI tego roku delegacja górali z Wacławem Krzeptowskim złożyła na Wawelu hołd niemieckiemu gubernatorowi Frankowi. Od 1940 r. działał zakopiański obwód Związku Walki Zbrojnej. Równolegle rozwijała się koncepcja Goralenvolku - separatyzmu góralskiego, którego przywódcy współdziałali z okupantem. W 1942 r. Zakopane zostało ogłoszone strefą zamkniętą. Powstał kolaboracyjny Komitet Góralski z Wacławem Krzeptowskim na czele. W 1943 utworzono placówkę informacyjną AK - pluton "Żuraw", pod dowództwem Adama Palmricha. 20 I 1945 zginął z wyroku Polski Podziemnej W. Krzeptowski. Większości przywódców Goralenvolku udało się zbiec. Niemcy opuścili Zakopane, a 29.I.1945 bez walki Armia Czerwona zajęła miasto.

30.I.1945 organizacje lewicowe zorganizowały kapturową sesję tzw. Miejskiej Rady Narodowej, której przewodniczącym został komunista, Marian Turski-Łęczycki. PPR usunęła ze stanowiska desygnowanego na urząd burmistrza przez podziemie londyńskie dra Stanisława Totwena i objęła niepodzielnie władzę.