Kasprowicz Jan (12 XII 1860 Szymborze k.
Inowrocławia - 1 VIII 1926 na Harendzie w Zakopanem , poch. na zakop. starym cment., a w
1933 we własnym mauzoleum na Harendzie).
Wybitny poeta, dramaturg, eseista, krytyk, tłumacz,
publicysta. Syn biednego chłopa, w czasie studiów uniw. uczestniczył w ruchu
socjalist. (1884-87), w 1889-1906 mieszkał we Lwowie, w 1906-08 w Poroninie
, potem znowu we Lwowie,
gdzie w 1909-22 był profesorem uniw. lwow. (katedra literatury porównawczej), z
przerwą w 1914-15, kiedy przebywał w Poroninie. Od II 1923 znowu mieszkał w
Poroninie, a od X 1923 w zakupionym domu (zwanym odtąd "Harendą") na osiedlu
Harenda.
Tatry i Podhale poznał w 1891 i odtąd przyjeżdżał corocznie do Zakopanego lub
Poronina na wakacje. Brał czynny udział w społ., kult. i polit. życiu
Zakopanego. W 1914 uczestniczył w staraniach o uwolnienie » Lenina z więzienia
austr. w Nowym Targu.
K. chodził dużo w Tatry na wycieczki, także dłuższe, aż
do 1914. Przeszedł trasę Zawory , Ciemne Smreczyny , Wrota Chałubińskiego , Morskie Oko , Krzyżne ; w 1896 z Walerym Eljaszem i in. osobami
przechodził przez Żelazne Wrota , był na Rysach z Władysławem Jarockim , na Krywaniu
itd.
W ogromnym i różnorodnym dorobku literackim K. jest wiele utworów (zwł.
poetyckich) ściśle związanych z Tatrami i Podhalem. Pomijając tu wiersze
rozsiane po czasopismach najwcześniejszym był tryptyk Z gór w zbiorze
poematów Miłość (Lw.1895, wyd. 4: 1922, pt. Księga miłości).
Trzeci poemat owego tryptyku, W turniach, ma dołączony słowniczek
gwarowych terminów podhalańskich.W zbiorku poezji Krzak dzikiej róży
(Lw.1898 i pełniejsze wydania nast.) są zawarte cykle Z Tatr i Nad
przepaściami. Cykl Z Tatr obejmuje m.in. często później
przedrukowywane poematy Wiatr halny, Krzak dzikiej róży w Ciemnych
Smreczynach, Cisza wieczorna i Taniec zbójnicki. Ten ostatni,
"z motywów pieśni ludu zakopiańskiego" skomponowany, miał też osobne ozdobne
wydanie (Wa., Kr.1929) z drzeworytami Władysława Skoczylasa
(reprint tego
wydania w miniaturze: Wa. 1981). Również i poemat Krzak dzikiej róży w
Ciemnych Smreczynach doczekał się osobnego wydania (Wa. 1976) z linorytem i
drzeworytami Zbigniewa Dolatowskiego, w celu uczczenia 50 rocznicy śmierci
K.
Poemat dramatyczny Bunt Napierskiego, osnuty na historii Podhala,
ogłosił K. najpierw w czasopiśmie lwow. "Tydzień" (1899, nry 1-14 i 16-21), a
potem w wydaniu książkowym (Lw.1905). Do legendy tatrz. o śpiących rycerzach
nawiązuje Kasprowicza Baśń nocy świętojańskiej; Prolog na otwarcie Teatru
Miejskiego we Lwowie (Lw.1900). Zupełnie inaczej ujął później tę legendę K.
w opowiadaniu O śpiących rycerzach w Tatrach (w wypisach Mariana Reitera
dla dzieci).
Podhalańskie i tatrz. wątki i treści występują prawie we wszystkich wierszach
K. zawartych w jego dwóch zbiorach: Księga ubogich (Lw.1916 i nast.
wydania) oraz Mój świat; Pieśni na gęśliczkach i malowanki na szkle
(Wa.1926). W zbiorze Księga ubogich ukazały się m.in. takie tatrz.
wiersze jak Witajcie, kochane góry; O Wierchu, ty Wierchu Lodowy;
Przynoszę ci kilka pieśni (seria pięciu wierszy); Ludzie, kochani
ludzie. W zbiorze Mój świat są m.in. wiersze: Na Kondrackiej
hali, Przewodnicy i cykl sześciu wierszy pt. Z legend o
Janosiku. Warto też wspomnieć o wierszu K., który w książkowych wydaniach
nie pojawia się: Wiatr zgina sieroce smreki ("Pam. TT" 1905 i "Nasz Kraj"
1906, t. 2, nr 6).
Ze swej prozatorskiej twórczości tatrz. najwcześniej ogłosił K szkice
podh.-tatrz. Z Tatr ("Kur. Lwow." 1898, w 10 odcinkach od nru 229 do
251), i to gwarą podhalańską. Szkice te, ciekawe dla miłośników folkloru podh.,
były przedrukowane dopiero w Dziełach K. (Kr.1930, t. 17) i następnie
poprawniej jako osobna książeczka Z Tatr (Kr.1976).Trawestacjami podań
lud. są Kasprowicza Bajki, klechdy i baśnie (Lw.1903); jest tu m.in.
podanie Morskie Oko. Przemówienie K. o Tytusie Chałubińskim podczas
odsłonięcia jego zakop. pomnika w 1903, wydrukowano w ówczesnych dziennikach i
znowu po latach pt. O Chałubińskim i Zakopanem ("Zakopane" 1938, nr
5).Pełne wydanie pism K. wyszło pt. Dzieła (t.1-22, Kr.1930), ponadto
Dzieła wybrane (t. 1-4, Kr.1958).Sporo utworów K. ukazało się w
przekładach na języki obce, np. niektóre wiersze tatrz. po czes. w książkach
Z polského parnasu (Pr.1930) i Polská moderní poesie III
(Pr.1933). Teksty poetyckie K. zostały też użyte w utworach muzycznych
następujących kompozytorów: Bolesław Wallek-Walewski (Na gęśliczkach i
Kierdele ), Henryk Opieński (W turniach, 1927), Jerzy Młodziejowski
(trzy pieśni z fragmentami z Księgi ubogich ) , Karol Liszniewski
(Wiatr gnie sieroce smreki ).
Żonami K. były kolejno: Teodozja Szymańska (w 1886-88), Jadwiga Gąsowska (w
1893-1901, od 1905 żona Stanisława Przybyszewskiego) i Maria Bunin, Rosjanka (od
1911). Ze swą drugą żoną K. miał dwie córki: Janinę (ur. 1893, Zdzisławową
Małaczyńską) i Annę (ur. 1895, Władysławową Jarocką).
W domu K. na Harendzie mieści się od 1950 »Muzeum Jana Kasprowicza , a obok tuż nad rzeką
znajduje się mauzoleum poety, oba zwrócone frontem ku panoramie Tatr, wśród
której króluje Lodowy Szczyt . Drugie
Muzeum Jana Kasprowicza jest w Inowrocławiu (od 1959). Od 1964 istnieje Stowarzyszenie Przyjaciół Twórczości Jana
Kasprowicza
, opiekujące się muzeum na Harendzie.
W Polsce w 1983 było już 19 szkół podst. i średnich im. Jana Kasprowicza,
m.in. szkoła podst. na Harendzie. K. jest też upamiętniony nazwami ulic w 17
miejscowościach w Polsce, od Zielonej Góry po Gdańsk i Białystok, m.in. w
Poroninie (od 1928) i Zakopanem. Literatura o K. jest b. obfita, wychodzi też
poświęcony jego osobie i twórczości "Rocznik Kasprowiczowski" (I 1936, IV-V
1985).
Zob. też hasło Kasprowiczowa Maria
.
