goryczki

goryczki (Gentianae), nazywane też, z łaciny, gencjanami. Należą do rodziny Goryczkowatych (Gentianaceae). W Tatrach rośnie kilkanaście gatunków g., kwitnących niebiesko, fioletowo i żółtawo. Nazwa goryczka jest pochodzenia góralskiego, nazwano tak goryczkę kropkowaną (Gentiana punctata). Od niej nazwa przeszła na cały rodzaj. Rośliny te zawierają w swym soku gorzkie składniki, zwł. w kłączach i korzeniach. Najbardziej znane i najczęstsze wśród tatrz. goryczek są:

G. wiosenna (G. verna), niewielka, kwiaty intensywnie błękitne z białym środkiem, kwitnie w maju na łąkach i wapiennych zboczach górskich, czasem b. obficie. Niekiedy, mniej licznie, zakwita jesienią. Jest rośliną o liściach zimotrwałych. Najwyżej podchodzi na wierzchołek Krzesanicy w Czerwonych Wierchach (2123 m). Występuje też w Pieninach.

G. krótkołodygowa lub g. Klusjusa (G. clusii) o wielkim, nieraz większym od reszty rośliny, ciemnolazurowym, dzwonkowatokielichowatym kwiecie, pojedynczo na łodydze; kwitnie w maju i pocz. czerwca, na skałkach i upłazkach wapiennych. Jest również rośliną zimotrwałą. Rośnie jeszcze w dolnej części piętra halnego, najniżej schodzi na 935 m.

G. kropkowana (G. punctata) o dużych okrągławopodługowatych, sfałdowanych wzdłuż liściach, po dwa w okółku. W kątach kilku najwyższych liści pojawiają się w końcu czerwca i w lipcu kwiaty żółtawe, delikatnie i drobno fioletowo nakrapiane. Goryczka ta rośnie tylko na skałach krystalicznych, na podłożu kwaśnym. Kłącza jej używane były przez górali przeciw dolegliwościom żołądkowym i kiszkowym. Występuje od 1354 do 2450 m (na Krywaniu).

G. przezroczysta (G. frigida), jest niska, o kwiecie dość dużym, białawokremowej barwy, drobno i rzadko ciemno nakrapianym. Kwitnie w końcu lipca i sierpniu. Rośnie w piętrze turniowym na granicie, występuje na najwyższych szczytach, najwyżej na Gierlachu (2663 m), najniżej na 1680 m pod Rysami.

G. trojeściowa (G. asclepiadea), najokazalsza ze wszystkich goryczek tatrz. Tworzy wielkie, czasem do 1 m wysokie kępy, o łodygach ulistnionych okółkowo, w każdym okółku po dwa liście duże, jajowatolancetowate, wyraźnie siatkowane. W kątach kilku najwyższych liści pojawiają się w sierpniu po dwa lub więcej dużych kwiatów, podłużnie dzwonkowatych, jaśniej i ciemniej niebieskich, cieniowanych. Rzadko zdarzają się albinosy, a niezwykle rzadkie są okazy o kwiatach różowolila. Goryczka ta występuje czasem masowo na łąkach i pastwiskach (bydło jej nie tyka), tak na granicie, jak i na wapieniu. Podchodzi do 1860 m. Okazy rosnące w cieniu układają liście i kwiaty w jednej płaszczyźnie, wykorzystując maksimum światła.

G. karpacka (G. carpatica) kwitnie w sierpniu i wrześniu, kwiaty ma liczne, jasnofioletowe o zaostrzonych płatkach i orzęsionej biało gardzieli. Jest b. zmienna. Często trafiają się też albinosy. Rośnie najczęściej na wapieniu, daleko rzadziej na granicie. Dochodzi na 2154 m.

G. orzęsiona (G. ciliata), najpóźniej, bo we wrześniu i październiku kwitnąca, ma kwiaty tylko czteropłatkowe, nie pięciopłatkowe jak większość goryczek, przy czym płatki są głęboko i gęsto postrzępione. Kolor ich barwinkowo niebieski, czasem bardziej ciemny. Niekiedy zdarzają się albinosy. Rośnie na wapieniu, dochodzi do 1568 m. na Babkach w grupie Siwego Wierchu.

G. krzyżowa (G. cruciata), do tej pory uznawana za nie występującą w Tatrach i dopiero niedawno odkryta w nich, a także u ich pd. stóp. Jest dość pokaźna, liście ma dosyć duże, podługowatojajowate, kwiaty niebieskie po parę na szczycie łodygi i w kątach najwyższych liści. Znaleziona m.in. w Czarnej Dolinie Rakuskiej (ok. 840 m), w Kwaczańskiej Dolinie nad rzeką Kwaczanką, również pod wierzchołkiem Ostrego Wierchu Kwaczańskiego wśród rzadkiego lasu świerkowego, a także w pobliżu Popradu przy Cieplicy Spiskiej.

Prócz wymienionych tu goryczek jeszcze kilka in. gatunków występuje w Tatrach, niektóre jako malutkie, parocentymetrowe rośliny. Goryczki chronione są ustawowo na obszarze całej Polski. Goryczka żółta (Gentiana lutea) - wbrew pojawiającym się czasem wersjom - w Tatrach nie rośnie, a na Babiej Górze i w Beskidzie jest sztucznie wprowadzona. Dziko rośnie w Karpatach Wsch. W literaturze pięknej temat goryczki nierzadko się pojawia, np. u Tetmajera w dłuższym nastrojowym wierszu Goryczki, u Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej w wierszu Ucieczka w Tatry, u Konstantego Steckiego sen. w triolecie Goryczka wiosenna.

Z nazwą goryczka związane są niektóre nazwy geograficzne tatrz., ale nie wszystko "goryczkowe" pochodzi od rośliny. Nazwy w Dolinie Rówienek, np. Goryczkowa Ubocz, Goryczkowe Skałki i in. rzeczywiście związane są z goryczką, która tam obficie występuje, mianowicie z goryczką kropkowaną (Gentiana punctata). Natomiast nazwy na terenie Goryczkowej Hali i jej okolic pochodzą od nazwiska góralskiego Goryczka. Czy zaś to nazwisko pochodzi od rośliny, czy nazwa rośliny od nazwiska, a może oboje od całkiem czego innego, to już inna historia.

---