stawy

Jeziora tatrz. od dawna były przez podh. górali nazywane stawami i nazwa ta przyjęła się ogólnie, nawet w publikacjach naukowych. W Tatrach jest blisko 200 mniejszych i większych s., nie licząc całkiem drobnych i okresowych. Większość s. leży po stronie słow. (większy obszar Tatr), ale największe i najgłębsze są po stronie polskiej.

Pomiary. Podane tu pomiary s. pochodzą z najnowszych opublikowanych danych pol. i słow., ale nie zawsze te najnowsze są najlepsze. Pomiary różnych badaczy podane są przy omawianiu poszczególnych s. pod ich własnymi hasłami. W pomiarach tych występują często znaczne różnice z rozmaitych przyczyn. Np. wysokość stawów n.p.m., brana z istniejących map, w rzeczywistości odnosi się nieraz nie do lustra wody danego s., lecz do punktu leżącego nieco wyżej i mylnie przesuniętego na staw. Różnice w pomiarach długości i szerokości s. wynikają czasem stąd, że wprawdzie długość mierzą wszyscy jednakowo, ale szerokość jedni tylko prostopadle do długości (co jest właściwe), inni zaś pod dowolnym kątem do linii długości. Ponadto różnice w wysokości stawów n.p.m. oraz w długości i szerokości, a także powierzchni i głębokości pochodzą też z wahań zależnych od dopływu wody lub jej podziemnej ucieczki. Niektóre s. tatrz. wykazują trwały ubytek wody, inne już zanikły całkowicie (np. Lejkowy Staw).

Największe stawy: 1. Morskie Oko 34,54 ha. - 2. Wielki Staw Polski 34,14 ha (dawniej na skutek mniej dokładnych pomiarów uważany za największy). - 3. Czarny Staw pod Rysami 20,54 ha. - 4. Wielki Hińczowy Staw 20,08 ha (największy po słow. stronie). - 5. Szczyrbskie Jezioro 19,76 ha. - 6. Czarny Staw Gąsienicowy 17,79 ha.

Najgłębsze stawy. 1. Wielki Staw Polski 79,3 m. - 2. Czarny Staw pod Rysami 76,4 m (dawniej uważany za najgłębszy). - 3. Wielki Hińczowy Staw 53,7 m (najgłębszy po słow. stronie). - 4. Czarny Staw Gąsienicowy 51,0 m. - 5. Morskie Oko 50,8 m. - 6. Czarny Staw Polski 50,4 m.

Pojemność stawów. 1. Wielki Staw Polski 12 967 000 m3. - 2. Morskie Oko 9 935 000 m3. - 3. Czarny Staw pod Rysami 7 761 700 m3. - 4. Wielki Hińczowy Staw 4 138 698 m3. - 5. Czarny Staw Gąsienicowy 3 798 000 m3. - 6. Szczyrbskie Jezioro 1 284 000 m3.

Najwyżej leżące stawy. Jeżeli pominąć często wysychający Barani Stawek (2207 m) to są nimi: 1. Lodowy Stawek 2157 m. - 2. Wyżni Wielki Furkotny Staw 2145 m (dawniej stawiany mylnie na pierwszym miejscu). - 3. Wyżni Teriański Staw 2124 m. - 4. Mały Teriański Stawek ok. 2115 m. - 5. Kolisty Staw 2096 m. - 6. Soliskowe Oko ok. 2100 m. - 7. Soliskowy Stawek ok. 2080 m. - 8. Zadni Mnichowy Stawek ok. 2070 m (najwyżej leżący po pol. stronie). - 9. Niżni Wielki Furkotny Staw 2053 m. - Z większych pol. stawów najwyżej położony jest Zadni Staw Polski 1890 m.

Najniżej leżące stawy: 1. Stawek na Zwierówce 983 lub 1015 m (po słow. stronie). - 2. Niżni Toporowy Staw 1089 m (po pol. stronie).

Powstanie stawów. Z wyjątkiem krasowego Cichego Stawku (pod Szeroką Jaworzyńską) i maleńkich staweczków w rowach grzbietowych itp., wszystkie s. tatrz. powstały dzięki działaniu lodowców. Wśród s. tych możemy jednak wyróżnić kilka typów. Do s. erozyjnych, powstałych przez żłobienie, należą s. karowe (cyrkowe) i te są najliczniejsze, np. Wielki Staw Polski, Czarny Staw pod Rysami, Zielony Staw Kaczy, Hińczowe Stawy, Ciemnosmreczyńskie Stawy. Do typu erozyjnego należą też s. wśród złomów i wyżłobione w skale, tworzące małe tafle wodne, np. Wyżnie Mnichowe Stawki. Do s. akumulacyjnych (zaporowych), powstałych przez zatarasowanie basenu przez morenę lodowca, należą s. morenowe, przy czym mogą to być s. śródmorenowe (jak Smreczyński Staw, Stawek na Zwierówce), s. moreny czołowej (jak Niżni Toporowy Staw, Szczyrbskie Jezioro), s. moreny dennej (jak wysychające okresowo młaczaste stawki w niektórych dolinach). Czasem te typy się łączą i bywa staw karowy z nałożoną na ryglu moreną, np. Czarny Staw Gąsienicowy, lub też tzw. basen przegłębiony, powstały nie tylko jako firnowy kar, ale i przez żłobienie lodowca, np. Morskie Oko.

Ciepłota wody. Woda s. tatrz. odznacza się na ogół dość niską temperaturą. Tzw. zmarzłe s., leżące powyżej 2000 m, mają temperaturę przeważnie nie przekraczającą 5 C. Oczywiście, im położenie stawu niższe, tym temperatura wody wyższa, zwykle jednak nie wyższa niż 10-12 C.Większe i głębsze s. charakteryzuje też tzw. przeskok cieplny czyli termoklina (dawniejsza nazwa: skok termiczny), zjawisko polegające na tym, że warstwa powierzchniowa wody, zazwyczaj mało ruchliwa, nagrzewa się silnie od słońca, podczas gdy warstwa leżąca pod nią pozostaje zimna. Wytwarza się wtedy na pewnej głębokości przeskok cieplny, tj. nagła różnica temperatury wody, nieraz kilka i więcej stopni. Jest to b. niebezpieczne dla próbujących kąpieli w tych i tak b. zimnych wodach (były nawet wypadki nagłej śmierci z powodu udaru serca).

Przejrzystość wody s. tatrz. jest wyjątkowa: nieraz na kilkanaście m w głąb widać dokładnie głazy na dnie, przepływające ryby itd. Przejrzystość ta bywa największa na wiosnę, a mniejsza w lecie, kiedy wytwarzają się prądy wskutek nagrzewania się powierzchni wody. Także w wyższych położeniach s. woda jest bardziej przejrzysta.

Barwa wody s. jest różna (oczywiście nie wody nabranej do szklanki, tylko w całej masie wody jeziornej). Są s. o wodzie czarnobłękitnej, jak Czarny Staw pod Rysami, Wielki Hińczowy Staw; są zielononiebieskie, jak Morskie Oko; zielone, jak Zielony Staw Gąsienicowy, Zielony Staw Kiezmarski; czerwonawobrunatne, jak Czerwony Staw Pańszczycki itd. Oprócz czynników takich jak głębokość wody, oświetlenie, przezroczystość, wpływ na barwę mają przymieszki chemiczne w wodzie, a największy - zawartość drobnych organizmów roślinnych, » sinic. Pewne ich gatunki (Pleurocapsa polonica, Pleurocapsa minor ) nadają jezioru barwę ciemnobłękitną, inne (Pleurocapsa aurantiaca ) czerwonawą, jeszcze inne (Chroococcus ) zielonawą.

Zamarzanie stawów zachodzi w różnej porze na różnych wysokościach, a także w różnych latach, np. Czarny Staw Kiezmarski w 1946 był zamarznięty już w początkach września (z powłoką lodową grubości 3-4 cm), Morskie Oko w zimie 1950-51 zamarzło dopiero w styczniu, odmarzło zaś już w marcu.Powłoka lodowa na różnych s. posiada rozmaitą grubość, najgrubsza dochodzi do 3,6 m, przy czym lód składa się zwykle z trzech warstw: wierzchniej złożonej ze śniegu ku dołowi warstwy coraz twardszego, lodowaciejącego; środkowej wodnisto-śnieżnej; dolnej złożonej z właściwego lodu.

Odmarzanie zaczyna się zawsze przy brzegu i od wierzchniej warstwy; często staw jest pokryty metrową lub nawet grubszą warstwą wody, ale jeszcze nie odmarzł całkowicie.Obliczono dla różnych s. liczbę dni wolnych od pokrywy lodowej w ciągu roku. Np. Czarny Staw Gąsienicowy przeciętnie ma na rok 116 dni wolnych od lodu, Zmarzły Staw pod Zawratem tylko 68 takich dni, Wyżni Wielki Furkotny Staw zaledwie 30, a Lodowy Stawek odmarza nie co roku i na b. krótko.

Wodostan jezior tatrz. jest na ogół mało zmienny, wahania zazwyczaj nie przekraczają kilkudziesięciu cm, wyjątkowo więcej przy wielkich i nagłych, a zwł. dłużej trwających ulewach.

Flora stawów. S. tatrz. są oligotroficzne: roślinność ich jest uboga i stanowi ją głównie plankton, na który składają się wspom. już sinice (Cyanophyceae ), złotowiciowce (Chrysophyceae ), bruzdnice (Peridineae ), wreszcie okrzemki (Diatomeae ). Wodne rośliny naczyniowe żyją tylko w kilku s., np. w Toporowych Stawach, w Smreczyńskim Stawie, w Zielonym Stawie Gąsienicowym.

Fauna stawów także nie jest zbyt obfita, choć dość bogata w gatunki. Poza rybami (w paru s.) i nielicznymi płazami (żaby, traszki) żyją w s. tatrz. niektóre mięczaki, owady, nieco liczniej pierwotniaki, pewne robaki, wirki i wrotki oraz parę gatunków drobnych skorupiaków, między którymi słynna jest » skrzelopływka (tylko w dwóch jeziorach: w Dwoistym Stawku Gąsienicowym i w Wyżnim Małym Furkotnym Stawku).B. często najciekawsze okazy tatrz. fauny wodnej - nieraz różne relikty, endemity i nowe gatunki - są znajdowane w małych, niepozornych staweczkach, niekiedy wyglądających jak zwykłe kałuże, np. Dwoiśniak, Dwoiśniaczek, Jedyniak, Samotniak (w Gąsienicowej Dolinie). Dlatego nie wolno ich niszczyć: zaśmiecać, zanieczyszczać, wprowadzać bydło czy owce, a nade wszystko spuszczać wodę (były takie projekty).Badania naukowe nad stawami, tj. badania limnologiczne zapoczątkował w Tatrach Jakob Buchholtz, który w 1751 swymi całodobowymi pomiarami obalił ówczesny mit o podziemnym połączeniu tych s. z morzem i o rzekomo występujących na nich przypływach i odpływach.Na samym początku XIX w. Stanisław Staszic dokonał pomiarów głębokości i temperatury wody Morskiego Oka i Czarnego Stawu pod Rysami. Pierwszą odrębną pracę o stawach tatrz. ogłosił Jakob Melzer w 1821.Systematyczne badania s. tatrz. podjął Dénes Dezső w 1875 (po pd. stronie Tatr), ale wnet ich zaniechał, natomiast Eugeniusz Dziewulski w 1878-82 pomierzył główne s. Tatr Pol. oraz ogłosił ich plany i profile.Szeroki program badań limnologicznych po obu stronach Tatr od 1909 realizował Ludomir Sawicki, a potem kontynuowali w latach międzywoj. jego uczniowie, gł. Józef Szaflarski, a także Jerzy Młodziejowski.

W okresie między wojnami mierzenie i kartowanie s. po stronie słow. prowadzili też geografowie niem. z Pragi, a pol. Wojsk. Instytut Geogr. dokonał szczegółowych pomiarów i opracował plany wszystkich s. w Tatrach Polskich. Nowe pomiary s. w słow. części Tatr Wys. w latach 1960. przeprowadzili pracownicy TANAPu z pomocą in. osób.Badania bot., zool., fizyczne, hydrochem. itd. w odniesieniu do s. tatrz. są omówione pod hasłem » naukowe badania.

Stawy w sztuce i literaturze. S. tatrz. były inspiracją dla wielu malarzy i grafików. Zapewne pierwszym był Johann Jakob Müller, który ok. 1825 namalował Szczyrbskie Jezioro. Jan Nepomucen Głowacki swym obrazem Morskie Oko (1837) i Adam Gorczyński rysunkiem tegoż jeziora (ok. 1837) rozpoczęli obfitą serię "portretów" s. tatrz. wykonywanych przez takich pol. malarzy i rysowników jak Bogusz Zygmunt Stęczyński, Leon Wyczółkowski, Stanisław Witkiewicz, Stanisław Gałek, Julia Stabrowska, Irena Zaborowska, Zenon Pokrywczyński i wielu in. Podobnie w malarstwie i grafice artystów in. narodowości.

Również w poezji obfita jest twórczość poświęcona stawom tatrz., zwł. u pol. poetów, od Józefa Tetmajera (1829) poprzez Adama Asnyka, Franciszka Nowickiego, Kazimierza Tetmajera, Jerzego Lieberta (wiersz Jeziora górskie) i wielu in. aż po Leopolda Lewina, a podobnie w prozie. O podaniach lud. związanych z Morskim Okiem i innymi stawami tatrz. pisało wielu, m.in. Kazimierz Tetmajer w swym Bajecznym świecie Tatr.

Wspomnieć też trzeba o niezliczonych fotografiach s. tatrz., wielu prawdziwie artystycznych. Wydano też osobne albumy o s. tatrz.

Zagrożenia. S. tatrz., podobnie jak całe Tatry, są wciąż zagrożone i wiele z nich doznało już wybitnych zniszczeń. Jedną z największych gróźb dla tych jezior są schroniska ulokowane nad ich brzegami. Ścieki schroniskowe są wtedy nieraz spuszczane do jeziora (lub do płynącego z niego potoku), a gromadzący się przy schronisku turyści wrzucają śmiecie i odpadki do wody.W Popradzkim Stawie woda została zatruta i zmieniła barwę z powodu odprowadzanie do niej z hotelu pralniczych ścieków z detergentami; dopiero wtedy zastosowano pewne środki zaradcze. Kuriozalny był odkryty na dnie Popradzkiego Stawu podwodny "stożek wulkaniczny" o średnicy 6 m, utworzony z odpadów niesionych przez kanalizację hotelową. Przy oczyszczaniu kilkunastu s. tatrz. po pd. stronie Tatr nurkowie słow. wydobyli niewyobrażalne ilości i rodzaje śmieci, m.in. garnki, blaszanki, połamane krzesła i stoliki, narty, sanki, nawet wózki dziecięce.Toteż coraz częściej słyszy się opinię, że trzeba zlikwidować schroniska i hotele w głębi Tatr; góry te są tak małe, że turysta nocując u skraju Tatr może w jednym dniu wejść na każdy, nawet najwyższy szczyt tatrz. i wrócić na nocleg poza Tatrami.