Rysunki naskalne, świadczące o istnieniu i
użytkowaniu nart w Skandynawii i Syberii, pochodzą sprzed kilku tysięcy lat. W
pol. literaturze pierwsze wiadomości o nartach (używanych wtedy w Rosji)
pojawiły się w XVII w. i zdaje się, że w owych czasach narty były też stosowane
na ziemiach pol., ale potem wyszły z użycia i zapomniano o nich.
Współczesne narciarstwo na ziemiach pol., czes. i słow. (także w Tatrach i na
Podtatrzu) zaczęło się rozwijać dopiero pod koniec XIX w., wywodząc się gł. z
narciarstwa norw. i alpejskiego. Wprawdzie już od 1835 artykuły o n. ukazywały
się w pol. czasopismach (np. "Muzeum Domowe" 1835, "Magazyn Powsz." 1837,
"Wędrowiec" 1879 i 1888) i we wspomnieniach Polaków z Syberii, ale wszystko to
były tylko relacje o n. za granicą (w krajach skand. i Syberii).
Dopiero w 1892 pojawiły się pierwsze artykuły propagujące użycie nart w
Polsce, m.in. Leopolda Świerza Wycieczka do Morskiego Oka zimową porą
("Pam. TT" 13, 1892) i częściowy przedruk pt. O narciarstwie ("Kur.
Zakop." 1892, nr 7); Świerz zachęcał do używania nart w Zakopanem, ale sam tego
nie czynił.
Tymczasem narty dotarły do Tatr już wcześniej. Dr Károly Cornidesz, lekarz z
Wielkiej k. Popradu, ok. 1865 przywiózł parę nart z Norwegii do Starego
Smokowca; zdaje się jednak, że na tych nartach nikt wówczas nie jeździł
(ozdabiały one gabinet owego lekarza). Na Spiszu poza Tatrami już w 1876 jeździł
na nartach (przywiezionych z zagranicy) Kamillo Lersch, a od 1891 również i in.
W 1886 przyjechał w Tatry arcyksiąże Józef ze szwajc. nartami.
Natomiast zupełnie błędna jest wiadomość, jakoby dr Miklós Szontagh używał
nart na niektórych swych zim. wycieczkach tatrz. w 1873-95, gdyż były to karple,
a nie narty.
Pierwszymi narciarzami w Tatrach Pol. byli Władysław Kleczyński junior i
Marcin Kozłecki, którzy w kwietniu 1891 dotarli na nartach do Czarnego Stawu
Gąsienicowego.
Następnym narciarzem w Tatrach był Stanisław Barabasz, który przywiózł narty
do Zakopanego w 1894 i zaczął propagować jazdę na nich. W 1894 dotarł Barabasz z
Janem Fischerem na nartach również do Czarnego Stawu Gąsienicowego. Za sprawą
Barabasza od 1894, a zwł. od 1901, gdy przeniósł się na stałe do Zakopanego,
zaczęto uprawiać n. pod Tatrami, w same jednak góry początkowo mało
chodzono.
W 1895 leśnik Karl Kummer sen., zarządca dóbr tatrz. Máriássyego, jeździł
sam na nartach i zaopatrzył w nie gajowych, którzy docierali na nartach do
miejsc dokarmiania zwierzyny.
Pierwszy kurs narc. na Podtatrzu był zorganizowany w lutym 1899 dla
wojskowych; baza była w Szczyrbie, a ćwiczono m.in. koło Szczyrbskiego Jeziora.
Na zakończenie tego kursu odbyły się pierwsze na terenie Podtatrza zawody narc.:
bieg ze Szczyrby do Wielkiego Sławkowa.
W grudniu 1901 taterniczka węg. Teréz Egenhoffer doszła na nartach pod ścianę
stawiarską Pięciu Stawów Spiskich, a od 1902 nart w Tatrach używali Michael Guhr
i Károly Jordán.Dnia 13 I 1903 Karol Englisch i Károly Jordán osiągnęli na
nartach wierzchołek Krzyżnego Liptowskiego, co było w Tatrach pierwszym narc.
wejściem szczytowym; ich przewodnicy idąc bez nart nie doszli do wierzchołka.
Dwa dni później Englisch i Jordán wraz z dwoma przewodnikami weszli na Krywań,
ale wszyscy bez nart. Wkrótce potem, 16 III 1903, z Kondratowej Doliny na
Przełęcz pod Kondracką Kopą weszli na nartach Stanisław Barabasz, Jan Fischer i
dr Z. Kuliński.
W 1905 Stanisław Barabasz wszedł z towarzyszami na nartach na Kondracką Kopę
i Małołączniak, co tej samej zimy powtórzył Stanisław Bizański z towarzyszami.
Również w 1905, w czasie styczniowej wyprawy na Gierlach, Janusz Chmielowski i
Károly Jordán zastosowali narty, ale tylko na podejściu do Śląskiego Domu (ich
przewodnicy szli bez nart). W zimie 1904 -05 sprowadzono do Starego Smokowca
pierwszego instruktora narc., Norwega H. Hansena, który wszedł wtedy na
Sławkowski Szczyt, prawdopodobnie na nartach.Po wyżej wspom. dorywczych
wycieczkach narc., turystyka narc. w Tatrach dalszy swój rozwój zawdzięcza
taternikom, którzy zaczęli chodzić w góry zasadniczo bez zawodowych
przewodników.
W 1906 zaczął na wyprawach tatrz. używać nart Mariusz Zaruski. Już w 1906
przeszedł z towarzyszami na nartach przez Tatry (przez Tomanową Przełęcz) i
wszedł na Osobitą. Przełomowe jednak znaczenie posiada jego kwietniowa wyprawa
narc. w 1907 przez Zawrat i na Kozi Wierch (z Józefem Borkowskim).Po pd. stronie
Tatr w styczniu 1906 Alfred Martin z towarzyszami posługiwał się nartami w
czasie wejść zim. na Furkot, Szczyrbski Szczyt i Koprowy Wierch. Również w
styczniu 1906 leśnik Peter Havas także używał nart przy swych wejściach na
Ostrą, Krótką i Furkotne Siodełko.
Pierwsze pol. organizacje narc. powstały poza Tatrami i Podtatrzem, ale wśród
ich założycieli i działaczy byli taternicy. Pierwszą organizacją była » Sekcja
Narciarska Oddziału TT "Beskid" w Nowym Sączu, założona w 1906 przez taterników
Romana Gdesza i Ignacego Króla (początkowo jako Oddział Narciarski Towarzystwa
Turystycznego "Beskid"); sekcję tę prowadził do 1911 Gdesz, potem Wojciech
Janczy, a jej członkowie w 1911 brali udział w zawodach narc. w Zakopanem.W 1906
powstała też organizacja na wpół narciarska: Wolaniecki Klub Narciarsko-Tenisowy
w Borysławiu (działacze: taternik Tadeusz Smoluchowski i Stanisław Szczepanowski
jun.); klub ten przekształcił się potem (w 1907) w krótkotrwałe koło Karpackiego
Tow. Narciarzy.
Ważniejsze i trwalsze pol. organizacje narc. powstały w 1907. W styczniu 1907
mieszkający we Lwowie polscy taternicy utworzyli tam » Karpackie Towarzystwo
Narciarzy. Następnie już w lutym 1907 w Zakopanem powstała » Sekcja Narciarska
Tow. Tatrz. (początkowo pod nazwą Zakopiańskie Towarzystwo Łyżwistów), założona
przez Stanisława Barabasza, Mieczysława Karłowicza i Mariusza Zaruskiego; była
to więc (nie licząc klubu borysławskiego) trzecia z kolei pol. organizacja
narciarska. W styczniu 1909 założono koło krak. Karp. Tow. Narciarzy, które
przekształciło się w 1910 w samodzielne »Tatrzańskie Towarzystwo Narciarzy. W
1909 powstała » Sekcja Narciarska AZS w Krakowie.
Pierwszą organizację narc. po pd. stronie Tatr założono w 1908; był to Węg.
Klub Narciarski (Magyar Sí Klub) z siedzibą w Budapeszcie, ale działający też w
Tatrach. Bliżej Tatr w grudniu 1913 powstała Sekcja Narciarska (Skisektion lub
Skigruppe, Síosztály) Węg. Towarzystwa Karp., z siedzibą w Nowej Wsi Spiskiej;
dotrwała ona do 1917, a jej gł. działaczami byli Viktor (Győző) Bruckner, Ludwig
(Lajos) Rokfalusy i Aladár Marcsek jun. W Czechach już od 1887 powstawały
organizacje narc. (a zawody narc. urządzano od 1892), ale ówczesne narciarstwo
czes. nie miało żadnych związków z Tatrami.Pierwszy kurs narc. w Zakopanem odbył
się w 1907; prowadził go Mariusz Zaruski. Od 1907 turystyka narc. i w ogóle n.
na Podtatrzu i w Tatrach rozwija się już bez przerw. Po pol. stronie prócz
pionierskiej działalności Barabasza było to zasługą głównie Zaruskiego, który
propagował n. czynem, słowem i pismem. Poza Zaruskim wśród pol. turystów narc.
na terenie Tatr przed I wojną świat. zaznaczyli się wybitniejszą działalnością
Józef Lesiecki, Feliks Antoniak, Stanisław Zdyb, Mieczysław Karłowicz, Roman
Kordys, Henryk Bednarski, Józef Borkowski, Józef Grabowski, Mieczysław Świerz i
in., a po pd. stronie Tatr Michael Guhr, Julius Andreas Hefty, Alfred Grosz i
wielu in.Z przewodników pierwszy zrobił sobie narty i chodził na nich w Tatry
Klemens Bachleda. Następnym przewodnikiem, który chodził na dłuższe wycieczki
narc. w Tatry był Stanisław Gąsienica-Byrcyn, potem Jędrzej Marusarz-Jarząbek i
in.
Pierwszy kurs narc. dla przewodników tatrz., prowadzony przez Zaruskiego,
urządzono w 1911.Do I wojny świat. zwiedzono na nartach prawie wszystkie szczyty
tatrz., które do tego się nadawały przy ówczesnym stanie sprzętu i techniki
narciarskiej. Najwyższy z tych szczytów był Krywań (Józef Borkowski i przew.
Stanisław Gąsienica-Byrcyn w 1911), a najtrudniejszy dla narciarzy: Kościelec
(M. Zaruski i S. Zdyb w 1911). Pierwsze schronisko do użytku narciarzy
zaopatrzono na zimę w 1908, na Gąsienicowej Hali, a w 1909 na Pysznej
Hali.Pierwszy pol. podręcznik jazdy na nartach wydał Józef Schnaider pt. Na
nartach skandynawskich (Kr. 1898), ale autor ten uprawiał wtedy n. tylko w
Karpatach Wsch. Pierwsze podręczniki narc. oparte na praktyce autorów w Tatrach,
to Henryka Bobkowskiego i M. Zaruskiego Podręcznik narciarstwa według zasad
alpejskiej szkoły jazdy na nartach (Kr. 1908), Romana Kordysa Narty i ich
użycie (Lw. 1908) oraz Jenő Serényiego A sísport gyakorlati
kézikönyve (Bp. 1912, 1918, 1930). W 1912-14 wydano pierwsze przewodniki
narc. po Tatrach: J.A. Heftyego Skiführer durch die Bélaer Kalkalpen
(Kés. 1912), M. Zaruskiego Przewodnik po terenach narciarskich Zakopanego
i Tatr Polskich (Za. 1913), J.A. Heftyego Skiführer für den Csorbersee
(Kés.1914).Pierwsze tatrz. zawody narc. urządzono w 1910, w Tatrach
Polskich. Początkowo gł. konkurencją w zawodach był bieg zjazdowy, np. z
Goryczkowej Przełęczy nad Zakosy lub z Wrótek na Kalatówki, ale już w tymże 1910
odbyły się pierwsze w Tatrach zawody w skokach (na Kalatówkach).
Po pd. stronie Tatr pierwsze zawody narc. zorganizował M. Guhr w lutym 1911
(zjazd od Śląskiego Domu do Tatrz. Polanki). Pierwszą skocznię narc. w Tatrach
zbudowano w 1910 na Kalatówkach, a drugą w 1912 nad Tatrz. Polanką.N. w Tatrach
i na Podtatrzu rozwijało się do I wojny świat. głównie jako turystyka narc.,
chociaż pod koniec tego okresu urządzano już coraz więcej zawodów, a w samym
Zakopanem i na Kalatówkach istniało też n. boiskowe (na pólkach
ćwiczebnych).Pierwszy i jedyny w tym okresie wypadek śmiertelny narciarza
zdarzył się w 1909, gdy Mieczysław Karłowicz zginął w lawinie pod Małym
Kościelcem. Był to w ogóle pierwszy zim. wypadek tur. czy tatern. w
Tatrach.Barabasz pierwsze swoje narty zrobił sposobem domowym. Inni sprowadzali
narty z zagranicy (np. J. Fischer). Pierwsza wytwórnia nart na Podhalu powstała
w styczniu 1901 w Czarnym Dunajcu, działała jednak krótko. W miejscowości tej
utworzyło się wtedy kółko narciarzy (sędzia Zygmunt Kostkiewicz i in.); chcieli
propagować n. wśród ludności góralskiej. Od 1901 produkowano też dorywczo narty
w Szkole Przem. Drzewn. w Zakopanem (dyrektorem tej szkoły był
Barabasz).Następnie w okresie międzywoj. produkowali narty w Zakopanem byli
uczniowie owej szkoły: » Andrzej Góraś i » Stanisław Zdyb. Do Zakopanego
sprowadzano też narty z Wiednia. Na Spiszu powstało kilka wytwórni nart.
W okresie międzywoj. nastąpił b. żywy rozwój n. zawodniczego po obu stronach Tatr.
Zbudowano większe skocznie narc. (m.in. w Dolinie Jaworzynce, w Wielickiej Dolinie,
nad Szczyrbskim Jeziorem i największą w Zakopanem na Krokwi), urządzano liczne
zawody lokalne, krajowe i międzynar. (» FIS). N. przyczyniło się do rozwoju
miejscowości podtatrz., zwł. Zakopanego. N. boiskowe zyskało tysiące nowych
zwolenników. Rozwinęła się również liczbowo turystyka narc., chodzących na
wycieczki dolinowe i szczytowe było coraz więcej. Coraz częściej robiono długie
rajdy narc., wielodniowe (» Świerz Mieczysław) i jednodniowe (» Bednarski Henryk,
Motyka Stanisław, Schiele Kazimierz), trzeba jednak pamiętać, że już przed
I wojną świat. podobne rajdy robili Zaruski, Lesiecki i in. W ostatnich
latach okresu międzywoj. w związku z budową kolei linowych (zwł. na Kasprowy
Wierch) powstała nowa dla Tatr odmiana n. boiskowego: n. kolejkowe (w górę
koleją linową lub wyciągiem, w dół specjalnymi trasami narc., doprowadzającymi z
powrotem do dolnej stacji).
Po II wojnie świat. narciarstwo kolejkowe stało się dominującym po obu
stronach Tatr i na Podtatrzu, zwł. po budowie dodatkowych wyciągów narc.,
stałych i przenośnych, a turystyka narc. mocno straciła na popularności. W
ostatnich jednak latach - przy nadal dominującym n. kolejkowym - zaczęła się
trochę rozwijać w Tatrach również i turystyka narc., m.in. w formie
organizowanych imprez o charakterze wielodniowych rajdów.
N. tatrz. znalazło swe odbicie w wielu utworach
literatury pięknej, w sztuce (malarstwo, grafika, rzeźba) i w filmie (zob. te hasła).
Zob. też: kijki
narciarskie, łyże, nartostrada, narty, skocznie narciarskie, taternictwo narciarskie
.
