malarstwo i grafika

malarstwo i grafika. Za najstarsze malowidła przedstawiające Tatry uważa się » panoramy górskie stanowiące tło scen rel. w starych kościołach kat. w Popradzie (z II poł. XV w.), Mikułaszu Lipt. (z ok. 1480-90) i Trybszu (z 1647), jednakże tylko na tej trzeciej panoramie można rozpoznać, że są to rzeczywiście Tatry (m.in. Hawrań). Ponadto w herbie rodu Berzeviczy z Wielkiej Łomnicy z 1475 (czy 1559) jest namalowana kozica i trzy kopcowate szczyty górskie, z których środkowy (najwyższy) jest może Łomnicą. Z ok. 1680 pochodzi miedzioryt Kaspra van Luyckena, przedstawiający zbójnika góralskiego na tle gór karp., bliżej nie określonych.

Następnie rysowali lub malowali Tatry w formie panoram Georg Buchholtz jun. (1717), István Berzeviczy (1719), Antonius Schweitzer (XVIII w.) i in., a z XVIII w. znane są jeszcze dwa anonim. obrazy, na których przedstawiono kozice tatrz., ale przypominające raczej koziorożce (których wtedy nie było w Tatrach).

W t. 4 dzieła Baltazara Hacqueta z 1796 oprócz panoramy Tatr ukazało się parę widoków tatrz., wykonanych w 1792-94, nie wiadomo jednak, czy przez samego Hacqueta. W dziele Roberta Townsona z 1797 jest kilka miedziorytów z widokami tatrz. z podróży tego autora w 1793, ale nie wiadomo, kto je wykonał. W atlasie dołączonym do dzieła Stanisława Staszica O ziemiorodztwie Karpatow (1815) są trzy ilustracje (miedzioryty) z Tatr: duża panorama Tatr (którą rysował Zygmunt Vogel w 1804), orzeł z kozicą nieznanego autora oraz kolorowany ręcznie Góral w Tatrach autorstwa J.Z. Freya.

Pierwszym znanym z nazwiska malarzem tatrz. (pomijając autorów wspom. panoram) był Duńczyk naturalizowany na Węgrzech, Johan Jacob Stunder, który w 1797 malował widoki w Dolinie Zimnej Wody. Następnie lewoczanin Carlo Marko sen. w pocz. XIX w. malował w Tatrach; zachował się jego obraz olejny z 1815, z widokiem Tatr Biel. w zimie od strony Zdziaru. Johann Jakob Müller, również lewoczanin, w tych samych latach malował krajobrazy spiskie i tatrz., np. obraz olejny Szczyrbskiego Jeziora z ok. 1825. Od 1823 wychodziło w Wiedniu zeszytami dzieło Emanuela Kronbacha z kolorowymi litografiami widoków tatrz., a w 1838 ukazało się we Lwowie anonim. dzieło Aleksandra Zawadzkiego Galicyja w obrazach z trzema widokami tatrz., które rysował Adam Gorczyński, a litografował Karol Auer.

Od 1835 malował w Tatrach krakowianin Jan Nepomucen Głowacki, który swym obrazem Morskie Oko (1837) rozpoczął w Polsce górskie malarstwo pejzażowe. Jego uczniowie Aleksander Płonczyński i Maksymilian Cercha również rysowali i malowali pejzaże tatrz.

Niemiec Jakob Alt malował na Spiszu i Orawie, a chromolitografie wykonane z jego spiskich obrazów (niektóre z Tatrami na dalszym planie) ukazały się w 1840. Jego syn, Rudolf Alt, w 1839-40 namalował m.in. widok Nowego Targu na tle Tatr i portret juhasa z Dzianisza.Słow. malarz Peter Bohúň od 1844 malował nieraz Tatry jako gł. temat swych obrazów lub jako uwydatniające się tło portretów. Ok. 1845 krajobrazy tatrz. malował też spiski artysta Karl Tibély. W 1846-51 Bogusz Zygmunt Stęczyński wykonał na Podtatrzu i w Tatrach liczne rysunki, z których sporządził następnie litografie, wydane w jego książkach w 1847 i 1860. Litografie te są często reprodukowane w różnych wydawnictwach, podobnie jak i staloryty Ludwika Rohbocka o tematyce tatrz., wydane po raz pierwszy w 1860.

W 1860-70 pojawia się w Tatrach szereg dalszych malarzy i rysowników. Pol. malarz Wojciech Gerson rysował i malował na Podhalu i w Tatrach od 1860 do 1898; jego późniejsze pejzaże tatrz. są zaliczone do czołowych pozycji pol. malarstwa realistycznego. Tematyka podh. i tatrz. odgrywa też ważną rolę w twórczości in. wybitnego malarza pol., Aleksandra Kotsisa, zwł. w 1868-73; z jego tatrz. obrazów Wycieczka w Tatry (1873) była rozpowszechniona w kolorowych reprodukcjach.

Twórczość malarska i graficzna Walerego Eljasza obejmowała obrazy olejne, akwarele, rysunki, drzeworyty, miedzioryty itd., wykonywane od 1861 do 1904 i wielokrotnie w różnej formie reprodukowane, m.in. w artykułach i książkach. Wśród artystów działających w Tatrach twórczość tatrz. W. Eljasza jest najobfitsza i ma dziś wysoką wartość dokumentarną.

Od ok. 1870 było coraz więcej malarzy i grafików interesujących się Tatrami, z Czechów np. František Zvěřina (drzeworyty) i Jan Nowopacký, którego najlepszym obrazem są Tatry z Gubałówky (1883, tempera); następnie np. austr. malarz Ignaz Spöttl, malarz i grafik spiski Wilhelm Forberger (którego panoramy i in. rysunki tatrz. były często reprodukowane), ang. malarz Edward T. Compton (akwarele, nieraz reprodukowane), węg. malarze: Nándor Katona, László Mednyánszky i Andor Borúth, a z Polaków m.in. Tadeusz Ajdukiewicz, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski (obrazy i rysunki) oraz Stanisław Witkiewicz, którego obrazy olejne są mniej znane, natomiast rysunki tatrz., które ukazały się w formie drzeworytów w jego książce Na przełęczy (1891), stały się b. popularne i wciąż są reprodukowane w różnych wydawnictwach, zarówno z racji swej wartości artyst. jak i dokumentarnej. Zespołowym dziełem malarskim o tematyce tatrz., ukończonym w 1896, była olbrzymia » Panorama Tatr .

Z okresu od I wojny świat. z czes. i słow. malarzy bardziej znani byli np. Gustáv Mallý, Otakar Štáfl (m.in. wydał tekę Vysoké Tatry, 1928, z reprodukcjami 120 akwarel tatrz.), Jan Hála (akwarele i rysunki, np. w jego książce Pod Tatrami 1942), Jaroslav Votruba (akwarele i rysunki, spopularyzowane w szeregu wydawnictw albumowych).

Z okresu międzywoj. z pol. malarzy można wymienić Stefana Filipkiewicza, Zefira Ćwiklińskiego, Stanisława Gałka, Stanisława Kamockiego, Karola Kłosowskiego, Rafała Malczewskiego, Zofię Stryjeńską i wielu in., z grafików np. Władysława Skoczylasa, twórcę nowoczesnego drzeworytu w Polsce.

Po II wojnie świat. jakby mniej pol. malarzy i grafików interesuje się Tatrami, jednakże jest ich sporo, np. Andrzej Gałek, Marian Klaklik, Julia Stabrowska, Irena Zaborowska, Zenon Pokrywczyński, Henryk Burzec, Jerzy Pietsch, czy zamieszkały w Polsce malarz węg. Tibor Csorba. Z pol. grafików dwoje wydało osobne teki drzeworytów o tematyce tatrz.: Krystyna Wróblewska (Teka tatrzańska 1947) i Zygmunt Pazda (Teka tatrzańska 1951-52), a Tadeusz Kulisiewicz jest autorem licznych drzeworytów i rysunków (np. cykl Pejzaże górskie 1968).

Zob. też hasła o poszczególnych malarzach i grafikach oraz hasło o panoramach tatrz.

Lit. - Jerzy Banach: Tatry malownicze. Polski pejzaż górski 1800-1950. W: Sympozjum "Góry w kulturze polskiej", Kr. 1975. - Jacek Woźniakowski: Tatry i malarze. We wsp. książce jego i Michała Jagiełły: Tatry w poezji i sztuce polskiej, Kr. 1975.

---