Kórnickie Zakłady lub Fundacja Kórnicka, także Fundacja Zamoyskich; oficjalna nazwa:
Fundacja "Zakłady Kórnickie" (FZK). FZK istniała i działała w latach 1925-53 z
przerwą wojenną. W 1925-33 znaczna część posiadłości FZK znajdowała się w Tatrach .
Powstanie FZK.
Była to fundacja postanowiona już w 1912 wspólnie przez
Władysława Zamoyskiego
, jego matkę Jadwigę i siostrę Marię, ale stworzona formalnie (już po
śmierci Jadwigi Zamoyskiej) przez Władysława i Marię Zamoyskich dopiero 16 II
1924 przez podpisanie aktu donacyjnego u prezydenta państwa, Stanisława
Wojciechowskiego w Warszawie.
Akt ten został przyjęty i fundacja zaakceptowana przez Radę Ministrów 1 X
1924 (dwa dni przed śmiercią Zamoyskiego). Statut FZK, zgodny z projektem
przygotowanym przez Zamoyskiego, został 30 VII 1925 zatwierdzony przez Sejm
ustawą o "Zakładach Kórnickich".
Charakter i stan prawny FZK.
Zarówno w akcie donacyjnym jak i w ustawie Sejmu o FZK jest wprawdzie powiedziane,
że Zamoyscy zapisują swe majątki narodowi polskiemu, ale równocześnie
sprecyzowano, że czynią to w postaci Fundacji rządzącej się własnym statutem,
zatwierdzonym przez Sejm. W tymże statucie określono cele FZK i jego władze
(Kuratorium i Zarząd). Majątki Zamoyskich stały się więc własnością FZK, a
nie państwa czy rządu polskiego, natomiast zadaniem FZK było służenie narodowi
przez spełnianie swych statutowych celów o charakterze narodowo-społecznym.
Cele FZK.
Statut FZK ustanawiał jej cele: 1) utrzymanie i rozwój
Szkoły Domowej Pracy Kobiet w Kuźnicach
; 2) popieranie wychowania młodzieży męskiej w duchu pol. i
kat.; 3) pomoc w studiach wyższych dla wyjątkowo zdolnych; 4) utrzymanie zamku w
Kórniku; 5) opieka nad Biblioteką Kórnicką i jej wydawnictwami; 6) założenie
zakładu badawczego w zakresie hodowli, ochrony i użytkowania drzew; 7)
krzewienie w majątkach FZK wśród ludności wiedzy zawodowej roln. i zasad
spółdzielczości w duchu kat. i nar.; 8) uprzemysłowianie i podnoszenie wartości
majątku FZK. Ponadto FZK miała oddawać 8% swego czystego dochodu rodzinnemu
Związkowi Zamoyskich.
Spotykane często w literaturze twierdzenie, jakoby
Zamoyscy zapisali swe dobra zakop. (z dużą częścią Tatr Pol .) na cele przyszłego Tatrz. Parku Nar
.,
lub choćby to, że pragnęli stworzyć podstawy takiego parku, jest więc błędne.
Również w planach działalności FZK z lat 1925-33 sprawa Tatrz. Parku Nar. w
ogóle się nie pojawia.
Trzeba jednak podkreślić, że zarówno za życia Zamoyskiego
jak i w okresie gospodarki FZK wprawdzie eksploatowano lasy tatrz., ale bardziej
dbano o ochronę lasów i zwierzyny tatrz. niż w sąsiednich majątkach tatrz. Były
jednak w tych czasach na terenie dóbr zakop. również i sprawy kontrowersyjne z
punktu widzenia ochrony Tatr, choćby sprawa kamieniołomów
oraz metody zalesień i wyrębu
lasu.
Władze FZK.
FZK była pod protektoratem wysokich dostojników (prezydent państwa i prymas
Polski), a jej statutową władzą nacz. było kuratorium i podległy mu zarząd.
Kuratorium FZK składało się z 11 osób: biskup krak., delegat Min. WRiOP, dwaj
delegaci PAU, dwaj delegaci Kasy im. Mianowskiego, pięciu delegatów Związku
Zamoyskich. Prezesem Kuratorium w 1925-39 był Maurycy Zamoyski.
Zarząd FZK (od 1925 wybierany przez Kuratorium) składał się z trzech osób i administrował
całym majątkiem FZK. Prezesami zarządu w 1925-39 byli: Witold Czartoryski
(1924-28), Jan Florian Zamoyski (1928-32) i Adolf Bniński (1932-39). Wszyscy
oni byli delegatami Związku Zamoyskich i równocześnie członkami Kuratorium
FZK. Aż do 1939 władze FZK (Kuratorium i Zarząd) były zdominowane
przez delegatów Związku Zamoyskich, przy czym Zarząd FZK, przekraczając swe
statutowe kompetencje, nieraz działał na szkodę FZK i stawiał Kuratorium wobec
faktów dokonanych.
Stan posiadania FZK.
FZK w chwili powstania posiadała rozległe dobra ziemskie, liczne budynki z
inwentarzem i Zamek Kórnicki z bezcennymi zbiorami. Ziemi było łącznie 19 661
ha; były to dwa kompleksy dóbr: dobra kórnickie i dobra zakopiańskie.
Dobra kórnickie (13 123 ha) obejmowały szereg majątków ziemskich w
Wielkopolsce wraz z zamkiem w Kórniku (ze słynną Biblioteką Kórnicką, archiwum,
zbiorami muzealnymi i wielkim ogrodem-arboretum) oraz Pałac Działyńskich w
Poznaniu.
Dobra zakopiańskie (6 538 ha, w tym lasu 5 333 ha)
znajdowały się na Podhalu w Zakopanem , Brzegach , Bukowinie i Kościelisku , obejmując też znaczną część Tatr
Pol. (» zakopiańskie dobra
).
Do dóbr zakop. należało też 15 budynków w Kuźnicach (m.in. Szkoła Domowej
Pracy Kobiet), 19 domów czynszowych w samym Zakopanem, 27 budynków w rewirach
leśnych "Kościelisko-Zakopane" i "Bukowina-Brzegi", a ponadto tartak
"Zwierzyniec" ze stolarnią w Zakopanem, drugi tartak na Kirach, fabryka masy
drzewnej i tektury w Kuźnicach, elektrownia tamże oraz udziały w Spółce
Handlowej w Zakopanem i w przedsiębiorstwie "Kamieniołomy Tatrzańskie".
Część majątków FZK była obciążona hipotecznie, ale z drugiej strony należał
się Fundacji zwrot wielkich pożyczek, udzielonych przez Zamoyskiego powinowatym
i innym. W spuściźnie po Zamoyskim została też duża liczba papierów
wartościowych (akcje, obligacje itp.) o wysokiej wówczas wartości.
Administracja FZK.
Naczelnym dyrektorem (naczelnikiem) całości dóbr FZK (tj.
łącznie dóbr kórnickich i zakopiańskich) był najpierw » Henryk Wilczyński
(poprzednio
dyrektor całości dóbr W. Zamoyskiego), ale już w 1925 został zdymisjonowany
przez Zarząd FZK, który miał in. poglądy niż Wilczyński na administrowanie
spuścizną po W. Zamoyskim. Następnym dyrektorem nacz. (wyznaczonym przez Zarząd)
był Antoni Pacyński (1925-39).
Dyrektorem dóbr zakop. w 1904-22 był Wincenty Szymborski , ale jeszcze za życia W.
Zamoyskiego, a przed zatwierdzeniem FZK, opuścił Zakopane ze względu na zdrowie
i przeniósł się do Kórnika, gdzie został dyrektorem dóbr kórnickich (1923-26).
Następnym dyrektorem dóbr zakop. (wyznaczonym jeszcze przez Wilczyńskiego) był
Kazimierz Mochnacki (1924-29), a po nim zarząd FZK wyznaczył na to stanowisko
Klemensa Błachowskiego (1929-31). W 1931-33 funkcję dyrektora dóbr zakop. FZK
(bez tytułu dyrektora) spełniał nadleśniczy Marceli Marchlewski
.
Gospodarka FZK.
W 1925-39 FZK zasadniczo spełniała swe gł. cele: m.in. utrzymywała Zamek
Kórnicki, Bibliotekę Kórnicką i Szkołę Domowej Pracy Kobiet, udzielała
stypendiów na studia wyższe, w 1933 stworzyła Zakład Badania Drzew i Lasu w
Kórniku (wg pierwotnego projektu miał powstać w Zakopanem).
Wszystkie te cele były jednak zbyt skąpo dotowane z powodu stałych trudności
finansowych FZK, które wynikały wprawdzie częściowo z ogólnej sytuacji gosp. w
kraju, ale głównie z błędnych decyzji niefachowych członków zarządu FZK, którzy
ponadto bezprawnie uszczuplali majątek FZK na korzyść swych arystokratycznych
krewnych i powinowatych (bezpodstawne anulowanie lub nieegzekwowanie długów,
niesłuszne wypłaty), a Związek Zamoyskich nawet wyprocesował sobie wszystkie
papiery wartościowe po W. Zamoyskim, które wraz z pozostałym majątkiem
przeznaczone były przez Zamoyskiego na cele FZK.
Tak uszczuplana (wg ówczesnej prasy: ograbiana) FZK, aby ratować swe finanse,
w 1933 sprzedała swe dobra zakop. (bez Szkoły Pracy Domowej Kobiet w Kuźnicach)
państwu pol., które zakupiło te dobra (obejmujące dużą część Tatr Pol.) na cele
projektowanego Tatrz. Parku Nar., jaki powstał jednak dopiero w 1955. Mn.w.
połowę jego obszaru stanowią więc dawne dobra W. Zamoyskiego.
Dalsze losy FZK.
W czasie II wojny świat. cały majątek FZK był przejęty przez okupacyjne
władze niem. i służył in. celom.
Po wojnie FZK podjęła na nowo działalność (prezes
Kuratorium: Zygmunt Lisowski, prezes Zarządu: prof. Wiktor Schramm
, obaj od 1945 do grudnia 1949).
Działano jednak w zakresie coraz bardziej ograniczonym wskutek stopniowego
przejmowania majątku Fundacji przez państwo: w 1945 zabrano lasy, a w grudniu
1949 aresztowano prof. Wiktora Schramma i skonfiskowano resztę majątku FZK,
łącznie ze szkołą w Kuźnicach.
Był to faktycznie już kres działalności FZK, choć formalnie istniała ona jeszcze
parę lat, ale nie funkcjonowała (prezes Kuratorium: prof. Kazimierz Ajdukiewicz
1950-53, prezes Zarządu: prof. Jerzy Kuryłowicz od grudnia 1949 do 1950
i prof. Kazimierz Myśliński 1950-53). FZK została formalnie zlikwidowana w 1953
na podstawie dekretu prezydenta Bolesława Bieruta. Przetrwała jednak i
rozwinęła się Biblioteka Kórnicka, obecnie jako jedna z bibliotek PAN, a Zakład
Badania Drzew i Lasu rozwinął się w Instytut Dendrologii PAN.
Wśród archiwaliów przechowywanych w Bibliotece Kórnickiej znajduje się dużo
materiałów dotyczących dawnych dóbr zakop. i w ogóle Tatr, a w roczniku
"Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej" ukazują się cenne prace związane z Tatrami,
np. Zbigniewa Kalisza (zob. niżej) lub rozprawy Zofii Nowak: Władysław
Zamoyski a spór o Morskie Oko w latach 1890-1909 (t. 21, 1986) i Zasługi
Władysława Zamoyskiego dla budowy kolei Chabówka-Zakopane (22, 1988). W
publikacjach Instyturu Dendrologii PAN również znajdują się prace poświęcone
częściowo lub całkowicie tematyce tatrz. lub podtatrz., np. Ewy Korczyńskiej
Bory i puścizny Podhala i Orawy (1952).
