Górale . Nazwa górale (przez małe "g") oznacza w
języku pol. w ogóle mieszkańców gór, gdziekolwiek na świecie, w Polsce natomiast
dotyczy przede wszystkim mieszkańców Karpat, i to całych, ale b. często
określenie to jest ograniczane do pol. mieszkańców Karpat Zach. (śląskich i
małopolskich), lub do pol. górali podtatrzańskich, czy nawet do samych » Podhalan .
W etnografii pol. przyjęło się, że Górale (przez duże
"G") to duża grupa ludności pol. w Karpatach Zach., zamieszkująca obszar górski
i podgórski mn.w. od Cieszyna na zachodzie aż po Krynicę na wschodzie, a
wyodrębniająca się od swych sąsiadów zespołem cech kulturowych: ubiorem,
budownictwem, gospodarką (zwł. pasterską), gwarą
, folklorem, muzyką, sztuką itd. oraz samookreśleniem się
ludności, tj. poczuciem czy świadomością swej odrębności.
Górale po słow. nazywają się ogólnie horali (tj. mieszkańcy gór), np.
alpskí horali (górale alpejscy), polskí horali (górale polscy).
Natomiast nazwa goral w piśmiennictwie słow.
oznacza przeważnie tych górali karp., którzy nie mówią gwarami słow.; podobnie
goralské nárečie (gwara góralska) jest przeciwstawiane gwarom słowackim.
Na Podtatrzu słow. określenie goral przeważnie więc oznacza górala mówiącego jedną
z podtatrz. gwar pol. (spiską, orawską lub podhalańską). W czasie II wojny
świat. Niemcy zaczęli określać podh. górali mianem » Goralenvolk
i chcieli ich traktować jako odrębny, niepolski naród, co było całkowicie
bezpodstawne, a miało jedynie doraźne cele polityczne, antypolskie.
Podział Górali.
Polskich Górali dzieli się na różne grupy etnogr., ale
zwł. dawniej trzy grupy mieszkające u podnóża Tatr nazywano wspólnie Góralami
Tatrzańskimi lub Góralami Podtatrzańskimi. Owe trzy grupy to Podhalanie, Orawiacy Polscy i Spiszacy Polscy, ale czasem do Górali
Tatrzańskich wliczano też słusznie Orawiaków Słowackich (z podtatrz. części
Orawy), Spiszaków Słowackich (z Górnego Spisza) i Liptaków
(z podtatrz. części Liptowa). Na Spiszu Słowackim u stóp Tatr
aż do II wojny świat. mieszkało też od dawna dużo Niemców, tzw. Niemców
Spiskich, ale ich nie zaliczano do Górali.
Sąsiadami polskich Górali Tatrzańskich kolejno od pn.-zach., pn. itd. są in.
grupy Górali: Górale Żywieccy, Babiogórcy, Zagórzanie (za nimi Kliszczaki),
Górale Sądeccy, Górale Pienińscy, Łemkowie, Spiszacy Słowaccy (dawniej również
Niemcy Spiscy), Liptacy i Orawiacy Słowaccy. Taki jest ogólny zarys tych spraw,
wyraźnie uwydatniony mn.w. do przełomu XIX i XX w., a potem (zwł. po II wojnie
świat.) zacierający się i ulegający różnym zmianom.
Zob. też: Podhalanie, Orawiacy, Spiszacy itd. (gdzie jest też mowa o
podgrupach owych grup etnogr.).
Ogólne cechy Górali.
W porównaniu do ludności sąsiednich obszarów nizinnych G. karpaccy odznaczają
się wieloma odrębnymi cechami. Zostało to spowodowane nie tylko przez odmienne
środowisko geogr. z gorszą glebą i surowszym klimatem, ale również przez
historię osadnictwa w Karpatach, przez prawdopodobnie częściowo in. pochodzenie
ludności, przez specyficzne dla Karpat wędrówki ludności (m.in. ważne w skutkach
wędrówki ze wsch. ku zach.) oraz przez wzajemne oddziaływanie różnych etnicznie
grup w granicznych terenach Karpat.
Uważano niegdyś dość powszechnie, że górskie środowisko geogr. wyrobiło u G.
siłę, odwagę, zręczność, zamiłowanie do wolności, jednakże nie są to cechy
wspólne dla wszystkich grup G., a tam gdzie wyraźniej występowały (np. na
Podhalu) zostały wywołane odrębnymi warunkami gospodarczego i społecznego bytu,
związanymi z odmienną historią danego regionu (np. brak lub ograniczenie
pańszczyzny w dawnych królewszczyznach, albo we wsiach zakładanych na prawie
wołoskim). Większe ubóstwo ludności w nieurodzajnych terenach karp. miało też
powodować - zwł. w XIX i na pocz. XX w. - liczniejszą emigrację zarobkową (gł.
do Ameryki), zjawisko to jednak w równym stopniu dotyczyło też sąsiednich
terenów nizinnych; natomiast w Karpatach krótkotrwałe migracje zarobkowe
przybierały tylko specyficzne nieraz formy (np. sezonowe wędrówki kosiarzy
góralskich na niziny).
W ogólnym stosunku społeczeństwa pol. do Górali (przy czym tą nazwą określa
się najczęściej pol. Górali Tatrzańskich i to głównie Podhalan) zaznaczają się
wyraźne przemiany. Najpierw, mn.w. do 1860-70, było to przede wszystkim
zaciekawienie ludzi z nizin dla nieco "egzotycznych" Górali i współczucie dla
biedującego wówczas ludu (odbiło się to m.in. w twórczości lit. Michała
Bałuckiego). Potem, aż do II wojny świat., na ogół przeważał przesadny podziw
dla rzekomo samych dodatnich cech charakteru i talentów Górali, po prostu
panowala góralomania (tj. góralska odmiana chłopomanii), chociaż już i w tym
okresie nieraz wytykano Góralom chciwość i in. przywary. Wreszcie (po II wojnie
świat.) nastał okres b. zróżnicowanego stosunku społeczeństwa do Górali; oprócz
różnych pośrednich form uwidoczniają się formy skrajne: zarówno bezkrytyczny
zachwyt Góralami i wszystkim, co ich dotyczy, jak i nieobiektywna niechęć do
Górali i przypisywanie im wielu wad. Tymczasem Górale są po prostu rozmaici;
podobnie też jak i pozostałe społeczeństwo, w zmienionych warunkach życia ulegli
pod niejednym względem przemianom, nie zawsze dodatnim. Zachowali jednak też
niejedną cechę dodatnią swej kultury materialnej i duchowej, nadal wyróżniając
się wśród in. grup etnograficznych.
