zbiory

zbiory (kolekcje). Z. dotyczące Tatr i Podtatrza znajdują się głównie w » muzeach, ponadto w » archiwach, » bibliotekach i instytucjach naukowych. Z. tatrz. były i są gromadzone również przez poszczególne osoby lub rodziny.

Są to z. wielotematyczne (zwł. w muzeach regionalnych), albo jednotematyczne, np. przyr., archeol., hist., etnogr., artyst., biogr., kartogr., ikonograficzne. Są też kolekcje książek (obecnie najliczniejsze, » biblioteki), » zielników, » ekslibrisów, » pocztówek, »odznak, znaczków poczt. (» filatelistyka) itd.

O losach najdawniejszych z. prywatnych (głównie zielniki oraz kolekcje skał i minerałów) niewiele wiadomo poza tym, że istniały i zaginęły (zob. np. »Christian Augustini ab Hortis, Jakob Buchholtz, Thomas Mauksch).

Zachowały się zielniki brata » Cypriana z XVIII w. (obecnie w Bratysławie) i Görana Wahlenberga z pocz. XIX w. (w Szwecji). Inne XIX-wieczne zielniki prywatnych zbieraczy dostały się do muzeów i ocalały. Duża kolekcja okazów zool., którą zgromadził Johann Georg Rainer, w 1833-68 dzierżawca Smokowca, została przez niego podarowana Muzeum Narodowemu w Budapeszcie.

Ok. 1855 okazy ptaków i ssaków tatrz. zaczął gromadzić Edward Homolacs w Kuźnicach. W 1861 zbiór ten oglądał ornitolog Ernst Schauer, w 1866 zoolog Maksymilian Nowicki, ponadto w 1867 wspomina o nim Antoni Kocyan, który od 1863 (lub najwcześniej od 1861) do zbioru tego dostarczał okazów. W 1869 Homolacsowie opuścili Kuźnice i dalsze losy tej kolekcji nie są znane.

Okazy tatrz. z cennej kolekcji bot. i geol. Tytusa Chałubińskiego dostały się do Muzeum Tatrz. w Zakopanem, jak również jego nieliczne ale cenne książki.

Cenne z. dotyczące Tatr, Podhala, Orawy i Spisza z XVII-XIX w. (książki, archiwalia, ryciny, mapy, okazy etnogr.) zgromadził Baltazar Szopiński z Nowego Targu, lecz po jego śmierci (1912) z. te, przeznaczone do Nowego Targu, ale przechowywane jeszcze w Kałuszu, uległy w czasie I wojny świat. zupełnemu zniszczeniu.

August Teodorowicz, dyr. zakładu zdrojowego w Szczawnicy, a potem w uzdrowisku Lubień Wielki pod Lwowem, miał b. bogaty zbiór druków (książek, broszur, odezw, wycinków) dotyczących Tatr, Pienin i Podhala oraz wykazy literatury z tego terenu; po zajęciu Lubnia Wielkiego przez Ukraińców w 1919 cała ta kolekcja została zniszczona.

Pochodząca sprzed I wojny świat. duża kolekcja książek, map, rycin i obrazów Józefa Friedleina w Krakowie zawierała wiele pozycji dotyczących Tatr, Podtatrza i Pienin; po jego śmierci (1917) kolekcja ta była stopniowo wyprzedawana i niektóre jej tatrz. rzeczy trafiły do Muzeum Tatrz. w Zakopanem i do zbiorów W.H. Paryskiego.

Większe z. dotyczące podh. sztuki lud. (także związane z pasterstwem tatrz.) posiadało kilka osób osiadłych w Zakopanem przed i po I wojnie światowej. Niektóre takie kolekcje jako dary lub zakupy dostały się do Muzeum Tatrz. w Zakopanem (np. Adama Krasińskiego, Marii i Bronisława Dembowskich, Józefa Lesieckiego, Mariana A. Liberaka, Stefana i Tadeusza Szymańskich), inne powędrowały poza Zakopane (np. Bronisławy Giżyckiej).

Zygmunt Gnatowski (zm. 1906) oprócz okazów podh. sztuki lud. zgromadził b. cenny zbiór druków zakop. i tatrz.; spadkobiercą było również Muzeum Tatrz.

Zakop. kolekcja malarstwa zgromadzona przez Tadeusza Litawińskiego zawierała też krajobrazy z Tatr i Podtatrza, ale zakop. Muzeum Tatrz. nie skorzystało z możliwości uzyskania tej kolekcji i po śmierci właściciela (1986) zdobył ją Kat. Uniw. Lubelski.Znaczne zbiory tatrz. (książki, archiwalia, mapy, ryciny, stare fotografie, trochę okazów etnogr.) posiadali Walery i Stanisław Eljasz-Radzikowscy w Krakowie, jednak pod koniec życia tego ostatniego i po jego śmierci w 1935 znaczna część tych z. uległa rozproszeniu lub zniszczeniu. Z zachowanych rzeczy trochę dostało się do Muzeum Tatrz. w Zakopanem i do zbiorów W.H. Paryskiego.

Duża kolekcja o szerszym zakresie krakowskiego drukarza Jana Augustyna (druki, ikonografia, rękopisy itd.) obejmowała też Tatry i Podhale; po śmierci tego kolekcjonera (1934) jego z. trafiły do Archiwum Akt Dawnych miasta Krakowa.

Po pd. stronie Tatr bogate i cenne z. Michała Guhra, związane ze Spiszem i Tatrami, zawierały bibliotekę, rękopisy, obrazy, grafikę, fotografie, sprzęt narc., tur. i tatern., zbiór skał tatrz. itd. Zaraz po śmierci Guhra (1933) jego rodzina przekazała to wszystko Muzeum Karpackiemu w Popradzie do » Izby Pamięci dra Michała Guhra (Dr. Guhr-Gedenkzimmer), która przetrwała do pierwszych lat po II wojnie świat., po czym jej zbiory zostały rozproszone, przeważnie wcielone do Muzeum Tatrz. w Popradzie.

Z. regionalne różnego rodzaju in. zbieraczy spiskich, dotyczące Spisza i Tatr, dostały się za ich życia lub po ich śmierci do różnych muzeów na Spiszu, w Budapeszcie i Bratysławie, np. kolekcje Ernesta Bethlenfalvyego, Michała Greisigera, Wiktora Greschika, Alfreda Grosza. Liczne inne większe i mniejsze z. tatrz. o różnym charakterze istnieją nadal lub po śmierci ich właścicieli albo dostały się do muzeów czy bibliotek, albo uległy rozproszeniu.

Lit. - Juliusz Zborowski: Zniszczenie zbiorów podhalańskich. "Ziemia" 6, 1920, nr 3 (także o zbiorach na Spiszu).

---