Zaruski Mariusz

Zaruski Mariusz (31 I 1867 Dumanów, Podole - 8 IV 1941 Chersoń, pd. Ukraina). Wybitny taternik i narciarz, założyciel i pierwszy kier. Tatrz. Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, żeglarz, twórca polskiego jachtingu morskiego, malarz, pisarz i poeta, wojskowy.

W czasie studiów na uniw. w Odessie (wydz. fiz.-mat.) prowadził wraz z innymi pol. studentami działalność niepodległościową i lewicową, za co został w 1894 uwięziony przez władze carskie i następnie zesłany na 5 lat do gub. archangielskiej, gdzie w Archangielsku ukończył szkołę morską i został kapitanem handlowych statków żaglowych.

Z zesłania wrócił do Odessy, gdzie pracował jako buchalter. W lutym 1901 ożenił się z Izabelą Kietlińską (3 I 1880 - 16 I 1971), a następnie wyjechali oboje do Krakowa. Ona studiowała na UJ, a Z. na krak. ASP. W 1904 ze względu na zdrowie Zaruskiej zamieszkali w Zakopanem, ale Z. dokończył studiów na ASP (1901-06, 11 semestrów u Cynka, Mehoffera i Wyczółkowskiego), uzyskując za swe prace nagrody i medale.

Z twórczości malarskiej i graficznej Z. (m.in. o tematyce tatrz. i morskiej) niewiele się zachowało, nawet w reprodukcjach w jego książkach. Jest on autorem czterobarwnej litograficznej okładki na Albumie artystycznym (Kr. 1903), wydanym przez Tow. Bratniej Pomocy uczniów krak. ASP. Autoportret Z. rysowany węglem znajduje się w Centr. Muzeum Morskim w Gdańsku.

W rozwoju taternictwa zimowego i tatrz. narciarstwa turystycznego lata 1906 i 1907 były przełomowe, a w Polsce przełom ten był zasługą Z. Swoje taternictwo zim. (jeszcze bez nart) rozpoczął on już w 1904 przejściem przez Zawrat oraz wejściem na Kasprowy Wierch, Giewont, Skrajną i Pośrednią Turnię itd. W czasie tym Tatry były w zimie puste, prawie nie odwiedzane i bez zagospodarowanych schronisk.

W 1906 Z. zaczął używać nart na swych wycieczkach tatrz. i w tymże roku z dwoma towarzyszami odbył pierwszą okrężną wycieczkę wielodniową przez Tatry: z Zakopanego przez Tomanową Przełęcz do Podbańskiej, po czym przez Wychodną i Królewiany na Orawę do Habówki, wejście na Osobitą i powrót przez Błotną Dolinę i Molkówkę do Zakopanego (więźby narc.: trzcinowo-rzemienne, kije narc.: pojedynczy długi kij drewniany, obuwie: kapce; pierwszy nocleg w szałasie, następne w leśniczówkach i karczmach).

W 1907 wszedł Z na nartach na Kozi Wierch (z Józefem Borkowskim), co stało się punktem zwrotnym w rozwoju narciarstwa polskiego. Wśród licznych narc. wejść szczytowych Z. w Tatrach Wys. i Zach. wybija się następnie jego wejście narc. na Kościelec w 1911 (ze Stanisławem Zdybem); do I wojny świat. było to najtrudniejsze wejście i zjazd narc. dokonane w Tatrach.

Z. był nie tylko czołowym turystą narc., lecz również zawodnikiem i instruktorem narciarskim. W 1907 prowadził w Zakopanem jeden z pierwszych w Polsce kursów narciarskich. On też wsp. ze Stanisławem Barabaszem i Mieczysławem Karłowiczem był w 1907 twórcą Zakop. Oddziału Narciarzy TT, przekształconego potem w Sekcję Narciarską TT. Czynem, słowem i piórem propagował Z. narciarstwo, wyszkolił całe kadry narciarzy i pierwszy nauczył pol. przewodników tatrz. jeździć na nartach. Oczyścił też pol. terminologię narc. i tur. z różnych obcych naleciałości.

Z. wydał jeden z pierwszych pol. podręczników narc.: Podręcznik narciarstwa według zasad alpejskiej szkoły jazdy na nartach (Kr., Wa. 1908, wsp. z Henrykiem Bobkowskim) i pierwszy pol. przewodnik zim. po Tatrach: Przewodnik po terenach narciarskich Zakopanego i Tatr Polskich (Za. 1913, wyd. 2: Wa. 1931, z pierwszą mapką szlaków lawinowych w Tatrach).

Liczne artykuły i prace na tematy narc. i w ogóle zimowe ogłaszał od 1907 w czasopismach i in. publikacjach, np.: Na nartach na Kozi Wierch ("Pam. TT" 29, 1908), Kronika wypraw narciarskich w Tatrach 1903-1907 ("Tat." 2, 1908, nr 1), Lawiny śnieżne w Tatrach ("Zakopane" 1, 1908, nry 13, 16, 17 i 19), O zachowaniu się na wycieczkach zimowych w Tatry ("Pam. TT" 33, 1912 i przedruk w formie osobnej broszury, Za. 1912), Zarys rozwoju narciarstwa i zimowej turystyki polskiej w Tatrach ("Pam. TT" 34, 1913, też odb.), Pierwsze przejście zimowe przez Tatry ("Narc. Pol." 1, 1925).

Oprócz turystyki narc. również i taternictwo zim. pchnął Z. na nowe tory. W latach przed I wojną świat. dokonał wielu wyróżniających się wówczas pierwszych wejść zim., np. na Granaty, Orlą Basztę, Rohacze, Mały Kozi Wierch, Zamarłą Turnię, Kozie Czuby, Kozi Wierch, Niżnie Rysy, Czarny Mięguszowiecki Szczyt (od pn.).

W taternictwie letnim nie zajmował Z. tak wyjątkowego stanowiska jak w taternictwie zim. i narciarstwie, należał jednak do wybitnych taterników. Znał całe Tatry, rozwiązał niejeden problem tatern. i dokonał tego, co wtedy uchodziło za najtrudniejsze w Tatrach, tj. przejścia pd. ściany Zamarłej Turni (III wejście, w 1911).

Pisał też dużo na tematy tatern. w czasopismach, najwięcej w tygodniku "Zakopane" (od 1908), ale również w "Taterniku", w czasopismach lwow. i in. publikacjach, np.: Granią Rohaczów w zimie ("Pam. TT" 33, 1912), Orlą Percią w zimie (tamże 34, 1913), Mięguszowiecki Szczyt nad Czarnym (2405 m) północną ścianą w zimie (tamże 35, 1914). Opublikował też mały przewodnik: Giewont (Wa. 1914, uzupełniona odb. z "Ziemi" 5, 1914, nry 13, 14, 16), z opisem wszystkich znanych wówczas dróg tur. i tatern. w tym masywie (niektóre drogi przeszedł on jako pierwszy).

Ponadto ogłosił szereg prac o ideologii taternictwa, np. Tatry jako pustynia ("Sfinks" 1912, nr 12), "W śtyrbnych miejscach". Przyczynek do psychologji taternictwa ("Wierchy" 7, 1929), O istocie alpinizmu (tamże 8, 1930).

Był on też jednym z pionierów pol. w badaniu jaskiń tatrz. Zbadał wiele jaskiń Tatr Pol., m.in. w Kasprowej Dolinie, w Giewoncie i Czerwonych Wierchach, jedne odkrywając, a w innych posuwając w głąb ich eksplorację, m.in. dzięki zastosowaniu techniki i sprzętu taternickiego. Jego opisy wypraw do jaskiń (publikowane od 1907) wpłynęły na żywszy rozwój speleologii tatrz. w latach następnych.

Interesował się również nazewnictwem lud. w Tatrach i ogłosił z tego zakresu Przyczynki do imiennictwa tatrzańskiego ("Słowo Pol." 1914, nr 227).

Największą zasługą Z. w Tatrach jest jednak stworzenie » Tatrz. Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego i osobiste kierowanie tą instytucją przez szereg lat. Już w 1907 rozpoczął starania o utworzenie tej tak potrzebnej organizacji i w 1909 doprowadził do jej powstania. Jako kierownik TOPR należycie wyszkolił ratowników i wyrobił w nich wysokie poczucie ofiarności i odpowiedzialności. Na wyprawach ratunk. w dzień i w nocy, w pogodę i słotę, osobiście prowadził członków TOPR i nie cofnął się nigdy przed żadnym urwiskiem tatrz. Prowadzone przez niego wyprawy ratunk. na pn. ścianę Małego Jaworowego Szczytu i do Żlebu Drégea w Granatach zaliczają się do najtrudniejszych w dziejach ratownictwa tatrz.

Na temat ratownictwa górskiego, TOPR i wypadków w Tatrach, Z. pisał od 1908 dużo i często w czasopismach, potem w swych książkach tatrz. (zob. niżej). Wspomnienie o Mieczysławie Karłowiczu i o wyprawie ratunk. drukował Z. w paru wersjach i pod różnymi tytułami (np. Ostatnim śladem Karłowicza lub Non omnis moriar), a przedruki ukazały się w publikacjach o Karłowiczu.

Z. był silną i wybitną indywidualnością, o skrystalizowanej linii postępowania, o własnych poglądach na istotę i cele taternictwa. Jego ideologia tatern. wywołała w swoim czasie żywe dyskusje i ostre sprzeciwy niektórych ideologów taternictwa. W odróżnieniu od wielu swych współczesnych

Z. podkreślał zawsze społ. rolę taternictwa, turystyki i narciarstwa jako szkoły charakterów. Przez nakłanianie do pokonywania trudów na wyprawach górskich chciał zaszczepić tężyznę u młodzieży i starszych. Propagował też pop. turystykę i osobiście prowadził zbior. wycieczki w Tatry, w lecie i w zimie. Słowem i piórem pouczał jak się zachowywać w górach i walczył o ochronę przyrody tatrz. O swe ideały prowadził długą i wytrwałą walkę.

Jako pisarz tatern. i w ogóle tatrz., Z. jest jednym z najwybitniejszych i pisma jego do dziś nie straciły swego uroku i wartości. W książce Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (Wa. 1922) opisał powstanie i dzieje tej organizacji. Zbiór swych ważniejszych artykułów tatrz. ogłaszanych od 1907 w różnych czasopismach wydał w książce Na bezdrożach tatrzańskich (Wa. 1923, Lw. 1934 i rozszerzone wyd. 3: Wa. 1958). Książka ta należy do klasycznej literatury tatrz. i jej fragmenty były często przedrukowywane w oryg. brzmieniu, w urywkach lub przeróbkach.

Z. działał wydatnie w zarządach TT oraz jego Sekcji Tur., Narc. i Ochrony Tatr i w różnych komisjach TT: robót w górach, przewodnictwa, kartograficznej; osobiście znakował szlaki tur. w Tatrach Polskich. Był członkiem Sekcji Przyr. i Sekcji Ludozn. TT. W 1908-14 był jednym z gł. współpracowników i w 1914 redaktorem tygodnika "Zakopane". Do I wojny świat. pracował społecznie w różnych instytucjach zakop., pisywał o rozmaitych sprawach aktualnych i problemach ogólnych Zakopanego, turystyki i sportu (m.in. saneczkarstwa i sportu bobslejowego).Po wybuchu I wojny świat., już od 5 VIII 1914 służył najpierw w Zakop. Kompanii Strzelców, a następnie w kawalerii legionowej; pozostał w wojsku pol. do 1926 dochodząc w 1924 do rangi generała.

Potem zajmował się głównie sprawami morskimi i położył wielkie zasługi w rozwoju polskiego żeglarstwa morskiego, a w Zakopanem i Tatrach bywał już tylko dorywczo. W 1935-39 był kapitanem harcerskiego jachtu szkolnego "Zawisza Czarny" i odbywał podróże morskie szkoląc nowe pokolenia żeglarzy polskich. Współdziałał jednak również przy organizowaniu pol. wypraw alpinistycznych.Poza już wspom. pracami tatrz. ogłosił Z. liczne utwory lit. (głównie o tematyce morskiej) i wiersze (związane z Tatrami, morzem i daleką północą), a także podręczniki żeglugi morskiej (od 1904) i jazdy konnej, kilka książek o swych podróżach morskich.

Druga wojna świat. zagnała Z. wraz z żoną do Lwowa, skąd po zajęciu tego miasta przez wojska radz. oboje byli deportowani przez różne więzienia aż do Chersonia, w pobliżu dobrze im obojgu znanej Odessy. Z. w Chersoniu zmarł w szpitalu więziennym na skutek dyzenterii i niewydolności serca, a żona po wojnie wróciła do Polski (do Warszawy). Krąży po świecie kilka in. wersji o tułaczce wojennej i śmierci Z., ale są one fałszywe.

W 1933 PTT mianowało Zaruskiego swym członkiem honorowym. Po II wojnie świat. miasto Zakopane uczciło zasługi Z. przez nadanie jego nazwiska ulicy, przy której mieszkał przez wiele lat, a PTTK nazwało jego imieniem Dom Turysty w Zakopanem; na budynku tym umieszczono też tablicę upamiętniającą zasługi Z., a w 1959 podobna tablica została odsłonięta w Warszawie na domu, gdzie mieszkał Z. (ul. Krasińskiego 5). W Szczecinie utworzono Muzeum Morskie imienia Z., jeden z pol. żaglowców w 1945 otrzymał nazwę "Generał Zaruski". W 1971 na starym cment. w Zakopanem odsłonięto pomnik Z. w formie symbolicznego grobowca. Odbyły się dwa sympozja poświęcone życiu i wielostronnej działalności Z.: w 1980 w Gdyni i w 1983 w Krakowie.

Lit. - Bronisław Miazgowski: przedmowa w książce Zaruskiego Z harcerzami na Zawiszy Czarnym. Wyd. 2: Wa. 1958. - W.H. Paryski: życiorys, bibliografia itd. w książce Zaruskiego Na bezdrożach tatrzańskich. Wyd. 3: Wa. 1958. - Zbigniew Krawczyk: Człowiek i natura. Filozofia i ideologia taternicka i marynistyczna Mariusza Zaruskiego. "Studia Filoz." 1968, nr 2 i przedruk w książce Krawczyka: Natura, kultura, sport. Wa. 1970. - Nadzieja Drucka: Kurs na słońce. Opowieść o generale Mariuszu Zaruskim. Wa. 1969. - Kazimierz Kubik: Sympozjum poświęcone Mariuszowi Zaruskiemu. "Nautologia" 16, 1981, nr 4. - Maciej Pinkwart: Zakopiańskim szlakiem Mariusza Zaruskiego. Wa., Kr. 1983. - "LP-PE" 2, 1987 (Jerzy Poradecki). - O deportacji Zaruskich ze Lwowa do Chersonia w 1941 zob. Beaty Obertyńskiej W domu niewoli, wyd. 2, Chicago 1968.

---