Zakopiańskie Dobra

Zakopiańskie Dobra, Dobra Zakopane lub Państwo Zakopane, także dobra Kościelisko-Zakopane. P. Była to ta część austr. dóbr kameralnych, którą w 1824 zakupił Emanuel Homolacs jako sekcję białczańską i zakopiańską; te dwie sekcje były oddzielone od siebie sekcją szaflarską, którą już wcześniej, w 1818, nabył Tomasz Uznański. Na zach. od sekcji zakopiańskiej leżała sekcja witowska, którą w 1819 kupił Jan Pajączkowski i w 1821 sprzedał chłopom z siedmiu gmin (gromad) na zach. Podhalu.

Wszystkie te sekcje obejmowały zasadniczo obszary leśne, gł. w Tatrach Pol., ale także poza ich pn. granicą, tj. na Podhalu. Natomiast w Tatrach Pol. w skład owych czterech sekcji nie wchodziły hale tatrz. i polany, które stanowiły współwłasność góralską, czyli tereny powyżej górnej granicy lasu i pewne enklawy śródleśne. Granice tych czterech sekcji były więc b. zawiłe.

Po sprzedaży owych sekcji (1818, 1819-21 i 1824) nazywano je: sekcję szaflarską - Lasami Uznańskiego (potem Lasami Uznańskich) lub Szaflarskimi Dobrami, a także Państwem Szaflary; sekcję witowską - Lasami (lub Dobrami) Siedmiu Gmin lub Gromad, także Lasami Witowskimi, a obecnie Wspólnotą Leśną Uprawnionych Ośmiu Wsi; sekcję białczańską i zakopiańską wspólnie zwano Lasami (lub Dobrami) Homolacsów, potem Zamoyskiego, a także dobrami Kościelisko-Zakopane lub po prostu Zakopiańskimi Dobrami, a także Państwem Zakopane.

Z.D. składały się więc z dwóch części. Wsch. część (dawna sekcja białczańska) obejmowała tereny zasadniczo leśne, sięgające od Morskiego Oka ku pn. aż po szosę Poronin-Bukowina. Wsch. granica tych terenów pokrywała się z granicą państwową austr.-węg., później pol.-czechosł. (dolna część Żabiej Grani i rz. Białka aż do Polany Kiczory), następnie przechodziła na rz. Poroniec i nią w dół do wspom. szosy, k. Stasikówki i Muru. Zach. granica od osiedla Mur biegła zasadniczo na pd. omijając po ich wsch. stronie wieś Małe Ciche i polanę Zgorzelisko, po czym schodziła nad Filipczański Potok i nim wracała w Tatry aż do Wiktorówek, potem krętą linią dalej na pd. na stoki Wołoszyna i nimi (górną granicą lasu) do Doliny Roztoki, skąd przez Opalone do Doliny Rybiego Potoku. W tak zawile ograniczonej wsch. części Z.D. znajdowały się enklawy własności (współwłasności) góralskiej, m.in. Palenica Białczańska, Łysa Polana, Rusinowa Polana, Polana Poroniec; natomiast do tej wsch. części Z.D. należały jeszcze odizolowane wyspowate partie lasu między Głodówką a wsią Brzegi.

Zach. część Z.D. (dawna sekcja zakopiańska) miała mniej powikłane granice. Jej wsch. granica to w przybliżeniu potok Bystra od Drogi Balzera w Zakopanem w górę przez Kuźnice aż pod Kalatówki. Pd. granica biegła górną granicą lasu na pn. stokach Giewontu i Czerwonych Wierchów aż do Kościeliskiej Doliny, następnie dalej górną granicą lasu w tej dolinie aż na grań Ornaku. Zach. granica tej części Z.D. biegła granią na pn. przez Kominiarski Wierch i Kościeliskie Kopki do szosy na zach. od Kir. Pn. granica ciągnęła się zasadniczo Drogą pod Reglami, ale z wypustkami ku pn., m.in. w Kirach, koło Gronika i pod Krokwią. W zach. części Z.D. wyłączone z nich były obszary wszystkich hal i niektórych polan śródleśnych (własność górali), natomiast Z.D. miały enklawy poza swoimi zwartymi granicami: Rogoźniczańska Polana (k. Kir) i parcele w samym Zakopanem.

Z.D. należały kolejno do Homolacsów 1824-70, Ludwika Eichborna 1870-81, Magnusa Peltza 1881-88, Jakuba Goldfingera 1888-89 (kupno unieważnione) i wreszcie do Władysława Zamoyskiego 1889-1924. Ten ostatni powiększył obszar Z.D. przez kupno Pysznej Hali, Tomanowej Hali i udziałów na in. halach tatrz. Krótko przed śmiercią Zamoyski wsp. ze swą siostrą Marią stworzył Fundację "Zakłady Kórnickie"; obejmowała ona dwa kompleksy dóbr ziemskich: Z.D. (6538 ha, w tym lasu 5333 ha) i w Wielkopolsce Kórnickie Dobra (13 123 ha). Zarząd Fundacji w 1933 z powodu trudności finans. sprzedał państwu pol. całe Z.D. z wyjątkiem Szkoły Pracy Domowej Kobiet w Kuźnicach. Od tej chwili Z.D. przestały istnieć jako osobna jednostka, gdyż włączono je w większy kompleks dóbr państwowych; od 1955 dawny obszar Z.D. stanowi część Tatrz. Parku Narodowego.

Zob. też: Homolacs (rodzina), Kórnickie Zakłady, własnościowe sprawy, Zamoyski Władysław.

Lit. - Władysław Bieńkowski: Gospodarka leśna w Tatrach. 1925. - Marian A. Liberak: Stosunki własności w Tatrach polskich. "Wierchy" 4, 1926. - Zofia Nowak: Władysław Zamoyski a spór o Morskie Oko w latach 1890-1909. "Pam. Biblioteki Kórnickiej" 21, 1986.

---