zabytki

zabytki. Najstarsze zabytki w Tatrach (pomijając tu przyrodnicze) dotyczą dawnego górnictwa i hutnictwa. Najwięcej ich zachowało się w Kościeliskiej Dolinie (stare sztolnie, resztki urządzeń górn. i hutn., kamień młyński, w którym jest osadzony Krzyż Pola), w Kuźnicach (resztki urządzeń hutn., budynki) i na Krywaniu (stare sztolnie, resztki kamiennych domków górników). Już poza Tatrami stoją ruiny huty w Podbieli na Orawie (z 1837), gdzie przetapiano rudę tatrz.

Wytwory dawnych hut i kuźni tatrz. i podtatrz., dawne narzędzia górn. i in. pamiątki z tej dziedziny znajdują się w muzeach (najwięcej w Muzeum Tatrz. w Zakopanem), a w samych Tatrach stoją trzy krzyże żelazne odlane w Kuźnicach: Krzyż Pola w Kościeliskiej Dolinie, krzyż nad Czarnym Stawem pod Rysami i żelazny krzyż na Waksmundzkiej Polanie (takiego samego pochodzenia jest krzyż na Gubałówce i niektóre krzyże na starym cmentarzu w Zakopanem). Drugi kamień młyński (do mielenia rudy) z Kościeliskiej Doliny znajduje się od dawna na Budzówce we wsi Kościelisko.Do z. trzeba też zaliczyć znaki poszukiwaczy skarbów, m.in. w Kościeliskiej Dolinie.

Z sakralnych z. na terenie samych Tatr (prócz wspom. krzyży) jest tzw. Zbójnicka Kapliczka w Starych Kościeliskach, postawiona prawdopodobnie przez górników czy hutników. Z. sakralnym jest też stara kamienna figura (z Białego Potoku na Orawie) stojąca u wylotu Zuberskiej Doliny i kamienny krzyż (zapewne podobnego pochodzenia) na Huciańskiej Przełęczy. W Tatrach Pol. do z. sakralnych można jeszcze zaliczyć kaplicę brata Alberta na Kalatówkach (z 1898) i żelazny posąg » Matki Boskiej Małołąckiej u podnóża Wielkiej Turni (z 1892).

Z dziedziny pasterstwa istnieją w Tatrach różnego rodzaju zabudowania past., z których sporo ma już dziś dużą wartość zabytkową. W związku z likwidowaniem pasterstwa w Tatrach wiele podobnych budynków w ostatnich latach zniknęło (w Tatrach Biel. i w słow. części Tatr Wys. nie pozostał ani jeden). Zabytkowe sprzęty past. znajdują się w muzeach.

Z zakresu budownictwa tur. istnieje w Tatrach właściwie jeden z.: kamienne Schronisko Rainera z 1865, do niedawna służące za magazyn Schroniska pod Kozicą w Dolinie Zimnej Wody. Po in. najstarszych schroniskach pozostały tylko fundamenty i resztki murów. Ze schronisk tatrz. istniejących po dziś dzień mn.w. w swej pierwotnej postaci najstarsze jest Schronisko Téryego przy Pięciu Stawach Spiskich, zbudowane w 1898-99. Zaliczanie schronisk przy Morskim Oku do zabytków jest dyskusyjne; odbudowane (raczej przebudowane) stare schronisko nie bardzo przypomina swój pierwowzór.

Z zabytkowego sprzętu tur., tatern. i narc. zachowały się okazy w muzeach.

Zabytków archeol. w samych Tatrach nie ma.

Ochrona z. w samych Tatrach, oprócz ochrony niektórych z. górn. i hutn., nie wyszła jeszcze ze sfery projeków lub konserwacji szałasów i Schroniska Rainera. Najpilniejszym zagadnieniem jest ochrona szybko znikającego drewnianego budownictwa past. Tatr Pol.; od dawna planuje się stworzenie odpowiedniego skansenu u podnóża Tatr.

Z. budownictwa wsi orawskich umieszczono u samego wylotu Zuberskiej Doliny (» Muzeum Wsi Orawskiej k. Zuberca), co jest dziwactwem, bo piękne zabytki budownictwa z odległych od Tatr okolic umieszczono w obcym dla nich środowisku.Ponadto są w Tatrach jeszcze in. obiekty, jakie w niektórych kręgach pragnie się zaliczyć do zabytków, ale są to raczej bardziej nowoczesne obiekty sakralne lub zwykłe pomniki, tablice pamiątkowe itp.

---