terminologia

terminologia. W pol. piśmiennictwie o Tatrach używa się wielu terminów, z których jedne są specyficznie tatrz., a inne wprawdzie ogólnokarpackie lub nawet ogólnopolskie, jednakże albo wywodzą się z Tatr (np. z lud. gwar podtatrz., czy z taternictwa), albo są spotykane najczęściej w literaturze tatrz.

Szczególnie typowe dla Tatr są terminy topogr. (np. grań, turnia, wierch), oraz terminy związane z pasterstwem (np. baca, żentyca, szałas), czy z taternictwem (np. asekuracja, czekan). Znajomość tych terminów (zwł. topograficznych) jest konieczna dla każdego, kto chce rozumieć literaturę tatrz. czy w ogóle górską w języku polskim.

Terminy tatrz. są od dawna objaśniane w różnych publikacjach, najpierw w słownikach gwary podh., poczynając od skromnego słowniczka (42 wyrazy) Seweryna Goszczyńskiego w jego Podróży do Tatrów ("Powsz. Pam. Nauk. i Um." 2, 1835) i pełniejszej wersji (ponad 100 wyrazów) w Dzienniku podróży do Tatrów (1853); wśród objaśnionych tam wyrazów jest sporo terminów topogr. i pasterskich.

Znacznie później słowniczki t. tatrz. (głównie topogr. i tatern.) zaczęły się pojawiać w niektórych przewodnikach tatrz. (poczynając od Przewodnika po Tatrach Miecz. Świerza z 1912) i zwł. w podręcznikach taternictwa i turystyki górskiej, np. Zygmunta Klemensiewicza Zasady taternictwa (1913) oraz Z. i W. Paryskich Zasady turystyki górskiej (1953). Inne słowniczki t. tatrz. są omówione niżej, m.in. przy t. narc. i pasterskiej.

T. tatrz. składa się z kilku działów: t. jask., narc., past., ratownicza, śniegowa i lodowa, tatern., topogr., tur., wodna; wiele terminów jest wspólnych dla dwóch lub kilku działów. Poszczególne terminy (np. baca, grań) są objaśnione pod własnymi hasłami. Nie są tu uwzględnione ogólnie stosowane terminy nauk. i in., chyba że uzasadniają to szczególne względy (np. uskok, oznaczający co innego w geologii, a co innego jako tatrz. forma terenu).

Terminologia topograficzna stanowi główny trzon t. tatrz. Terminy topogr. dotyczące form (rzeźby) terenu górskiego są używane zwłaszcza w tatrz. literaturze przewodnikowej, ale także w tatrz. piśmiennictwie nauk., tur., tatern., w utworach literackich itd. Z literatury tatrz. sporo takich terminów przeszło do ogólnopolskiego piśmiennictwa, a jeszcze więcej do pol. literatury alpin. i podróżniczej, dotyczącej in. gór świata.

Wiele tatrz. terminów topogr. pochodzi z gwar lud. (zwł. podhalańskiej), choć czasem mają w turystyce i taternictwie nieco in. znaczenie niż u górali. Są też w tej grupie terminy lud. (np. blacha, ubocz), które nigdy lub rzadko pojawiają się w piśmiennictwie tur. czy tatern., spotykane są jednak w literaturze nauk. i pięknej.

Ludowa polska t. topogr. w Tatrach i na Podtatrzu jest zasadniczo podobna do takiej t. lud. w całych Karpatach Zach. i nawet szerzej, różni się jednak wybitnie od t. topogr. w Polsce nizinnej. T. topogr. w starszej literaturze tatrz. jest nieraz chwiejna lub inna niż obecnie. Większość stosowanych współcześnie terminów ustaliła się dopiero po 1900, pod wpływem m.in. takich publikacji jak "Pam. TT" (zwł. po 1900), "Taternik" (od 1907), przewodniki Janusza Chmielowskiego (1907-12), Mieczysława Świerza (1912) i Mariusza Zaruskiego (1913), podręcznika taternictwa Zygmunta Klemensiewicza (1913).

Formy terenu są jednak często nietypowe, więc w poszczególnych przypadkach wciąż się zdarza, że to co jeden autor nazwie np. kominem, drugi uważa za żleb. Dla form nietypowych stosuje się też określenia złożone, np. kominowaty żleb.

Terminologia wodna. Tatrz. terminy wodne są stosunkowo nieliczne i stanowią małą część obfitej t. topograficznej. Są wśrod nich b. charakterystyczne dla Tatr (np. siklawa, skok, oko), albo miewają częściowo in. znaczenie niż gdzie indziej (np. potok).

Terminologia pasterska.

W Tatrach była ona obfita (obecnie mniej) i jest często cytowana w pol. piśmiennictwie etnogr., tur., językozn. itd., także w literaturze pięknej. W większości nie są to jednak terminy wyłącznie tatrz., lecz rozprzestrzenione w całych Karpatach Zach. i nawet szerzej.

W Tatrach jedynie te terminy past., które dotyczą rzeźby terenu wysokogórskiego (a więc terminy topogr.) są specyficznie tatrz. i wiele z nich przeszło do ogólnej tatrz. terminologii topogr. i taternickiej. Terminy past. zajmują sporo miejsca w słownikach gwary podh. i w piśmiennictwie językozn., zwł. w pracach Anny Szyfer Słownictwo pasterskie Tatr i Podhala (w: "Past. Tatr Pol. i Podh." 4, 1962) i Wandy Herniczek-Morozowej Terminologia polskiego pasterstwa górskiego (cz. 1 i 2-3, Wr. 1975 i 1976).

Terminologia taternicka. Składa się w znacznej części z terminów topogr., rozwinęła się więc wsp. z tatrz. terminologią topogr., ale w odróżnieniu od tej ostatniej (dość ustabilizowanej) rozwija się żywo nadal, zwł. w zakresie sprzętu, ubioru, techniki wspinania. Uwidocznia się to dobitnie w kolejnych pol. podręcznikach taternictwa i alpinizmu. Część terminów tatern. przejęto z in. języków (dawniej gł. z niem., obecnie również z franc. i ang.).

Po II wojnie świat. niektórzy taternicy i alpiniści (chyba z niewiedzy lub snobizmu) psują pol. język takimi zbytecznymi wtrętami żargonowymi jak flanka lub kuluar. W t. tatern. już przed I wojną świat. i w okresie międzywoj. oprócz terminów ogólnie stosowanych (zwł. w druku) i niejako oficjalnych, pojawiały się też w mowie potocznej terminy żargonowe (np. kleterka, bergsztajgery, melzak), przeważnie kalki językowe z niem. i wtedy jeszcze nieliczne.

Po II wojnie świat. powstał wśród taterników pol. całkiem nowy żargon tatern. z obfitą terminologią żargonową. Żargon ten ulega dużym zmianom z biegiem lat i nie jest jednakowy w różnych środowiskach taternickich. Wkroczył też, niestety, do niektórych publikacji tatern.; ogranicza to zresztą ich zrozumiałość tylko do części środowisk tatern. i nawet tam skraca czas ich przydatności, gdyż żywotność takich żargonów jest zwykle krótka.

Terminologia turystyczna. Swoista dla Tatr t. tur. to pewien wybór terminów tatern., topogr., narciarskich. Po II wojnie świat. w mowie potocznej turystów pol. niedbałych o język pojawiają się różne słowakizmy, np. taborisko, horolezka, chata (schronisko). (Uwaga. W dawnym tatrz. piśmiennictwie określenie "turystyczny" oznaczało też "taternicki"; stąd Mieczysława Świerza Słowniczek terminów turystycznych (w jego przewodniku z 1912) jest właśc. taternicki, gł. zresztą topograficzny.)

Terminologia ratownicza to t. stosowana w pol. ratownictwie w Tatrach, a potem także w in. górach polskich. Terminy z tej dziedziny wykształciły się i ustaliły w praktyce TOPR (od 1909) i GOPR (od 1952). Dużo terminów przybyło po II wojnie świat. w związku z nowym sprzętem i jego stosowaniem (np. akia, gramminger). W ratownictwie tatrz. oprócz terminów jemu właściwych stosuje się w szerokim zakresie terminy topogr., tatern., narc. i jaskiniowe. Najwięcej terminów ratowniczych zawiera Poradnik ratownika GOPR (t. 1-4, Kr. 1983).

Terminologia narciarska. W Tatrach podstawy polskiej t. narc. wypracowali na pocz. XX w. taternicy, którzy byli równocześnie narciarzami i autorami podręczników narciarstwa, głównie Mariusz Zaruski (współautor z Henrykiem Bobkowskim Podręcznika narciarstwa według zasad alpejskiej szkoły jazdy na nartach, 1907) i Roman Kordys (Narty i ich użycie, 1908). Wprawdzie pionierem w tej dziedzinie był Józef Schnaider, autor pierwszego pol. podręcznika narc. (Na nartach, Kr. 1898), ale u niego t. narc. jest jeszcze skąpa. Potem polska t. narc. bardzo się rozrosła; jest ona szeroko stosowana w Tatrach, ale tylko w małej części jest pochodzenia tatrz. czy podhalańskiego. Szeroki zestaw terminów narc. dali Grzegorz Młodzikowski i Jan Andrzej Ziemilski: Leksykon narciarski (w: "Narciarstwo. Zarys encyklopedyczny", Wa. 1957).

Terminologia śniegowa i lodowa. Stosowane w Tatrach terminy pol. z tej dziedziny wchodzą równocześnie w skład t. narc., ratowniczej i taternickiej. W większości są to terminy ogólnopolskie (np. lawina), ale pochodzące często z obcych języków. W pol. piśmiennictwie są one najwięcej używane w odniesieniu do Tatr lub w związku z pol. wyprawami w in. góry. Terminologia jaskiniowa (i krasowa). Stosowana obecnie w Tatrach polska t. jask. składa się częściowo z terminów przejętych spoza tych gór (np. stalaktyt) i używanych w Tatrach (co najmniej od II poł. XIX w), a częściowo z terminów, które powstały później przy eksploracji jaskiń tatrz. (np. zacisk, zawalisko); potem rozpowszechniły się również i poza Tatrami. Tylko nieliczne tatrz. terminy jask. pochodzą z gwary podh. (dziura, jama ). Oprócz dość licznych swoiście jask. terminów, w t. jask. stosuje się też wiele terminów przejętych z tatrz. terminologii tatern., topogr. i wodnej. Niektóre terminy jask. omawia w swej pracy Magdalena Kapełuś: Toponimia jaskiniowa ("Onomastica" 34, 1989), ale pol. piśmiennictwo jask. stosuje ich dużo więcej.

---