Okres do ok. 1900.
Dzieje taternictwa i turystyki tatrz. są przez długi czas ściśle z sobą
związane, ale nawet w ich wspólnej historii, poza pionierską wyprawą Beaty
Łaskiej do Kiezmarskiej Doliny w 1565, o udziale kobiet w wycieczkach tatrz. nic
nie wiadomo aż do 1807; odtąd zaczynają się pojawiać wiadomości o uczestnictwie
kobiet w wycieczkach do dolin tatrz., a od 1841 również na wysokie, ale łatwo
dostępne szczyty jak Krywań.
Na trudniej dostępne szczyty tatrz. jak Łomnica (do 1860 bez ścieżek i bez
sztucznych ułatwień) zaczęły chodzić kobiety od poł. XIX w., zawsze w
towarzystwie męskim. Pierwszymi kobietami na Łomnicy były kolejno: żona
aptekarza z Lewoczy w latach 1840-49, pani Melczer w 1852, Herminia Gillming z
Budapesztu w 1854, dwie Polki w 1856. Pierwsza kobieta na Świnicy to w 1868
Eljaszówna, jedna z sióstr Walerego Eljasza. Na Gierlach weszły 28 VII 1877 dwie
wiedenki: Józefina Fillunger i Paulina Knerr. W 1879 cztery Polki dotarły z
Ciężkiej Doliny przez Wagę na Rysy i zeszły do Morskiego Oka (opisał i
zilustrował to Walery Eljasz w 1880).
W II poł. XIX w. kobiety brały coraz liczniejszy udział w wycieczkach tur. w
Tatry i nawet w wejściach o charakterze tatern., o większej jednak
samodzielności i inicjatywie ze strony kobiet w owych latach można mówić tylko w
nielicznych przypadkach. Maria Steczkowska w 1854-64 uczestniczyła wprawdzie
tylko w łatwiejszych wycieczkach tur., ale poznała Tatry lepiej niż jakakolwiek
in. kobieta w tym okresie, a w 1864 prowadziła swych towarzyszy samodzielnie
(bez przewodnika) przez Czerwone Wierchy.
Natomiast Natalia Janothówna może być uważana za pierwszą taterniczkę, a nie
tylko dorywczą towarzyszkę taterników, gdyż ok. 1880-83 chodziła po Tatrach dużo
(z przew. Maciejem Sieczką) i zwiedziła liczne szczyty wchodzące wówczas w
program jedynie dobrych taterników, np. Gierlach (w 1883) i Łomnica. Ok. 1885-90
sporo chodziły po Tatrach siostry Jadwiga i Helena Gnoińskie; były np. na
Gierlachu. W 1888 dwie siostry Zobel, Węgierki, weszły na Kiezmarski Szczyt.
W wycieczkach zim. brały sporadyczny udział kobiety już od 1892 (Morskie Oko
od Roztoki), a w 1894 Stanisława Pisarzewska uczestniczyła dość przypadkowo ale
dzielnie w I przejściu zim. przez Zawrat do Morskiego Oka.
Okres 1900-1918.
Na przełomie XIX i XX w. pojawiły się dalsze taterniczki o samodzielnej
inicjatywie, chociaż chodzące z zawodowymi przewodnikami: Teréz Egenhoffer,
Węgierka, która w 1896-1910 uprawiała taternictwo w lecie i zimie (np. IV
wejście zim. na Lodowy Szczyt w 1903); alpinistka szkocka Beatrice Tomasson
chodziła po Tatrach z tatrz. przewodnikami w 1899, dokonując paru nowych
przejść, np. pn. ścianą Staroleśnego Szczytu. Mniej samodzielna była Antonina
Englischowa (Austriaczka) z Krakowa, która jednak w 1897-1903 wraz ze swym synem
Karolem i przewodnikami dokonała licznych wejść tatern. zaliczanych do czołowych
osiągnięć ówczesnego taternictwa, m.in. I wejście na Ostry Szczyt w 1902.
Nie była też samodzielną taterniczką Marthe Lavallé, Francuzka, która w 1899
i 1900 chodziła po Tatrach ze swym późniejszym mężem K. Jordánem, dokonując
m.in. w 1899 pierwszego wejścia na Żłobisty Szczyt.
Na pocz. XX w. (do I wojny świat.) liczba taterniczek zaczyna wybitnie
wzrastać. W pierwszym spisie członków STTT, najstarszej pol. organizacji
tatern., znajduje się w 1903 tylko jedna kobieta (Anna Szyszyłowiczowa), wkrótce
jednak przybywa ich sporo.
Najaktywniejszymi pol. taterniczkami w tym okresie były: Wanda Herse
(pierwsza kobieta na Mnichu), Helena Dłuska, Wanda Jerominówna, Irena Pawlewska
(-Szydłowska), Jadwiga Roguska (-Cybulska), Kazimiera Żuławska, Stefania
Wieniewska-Klemensiewiczowa i Julia Zembatowa. Wszystkie biorą udział w licznych
wycieczkach tatern. i prawie wszystkie także w pierwszych wejściach, niemal
wyłącznie jednak w towarzystwie męskim. Samodzielną działalność taternicką
wykazują jedynie Dłuska i Pawlewska, które chodząc często z sobą w dwójkę
dokonują m.in. po raz pierwszy w Tatrach wyłącznie kobiecego pierwszego wejścia:
Szczyrbski Szczyt od pn. w 1908.
Wśród taterniczek in. narodowości w okresie tym wybija się zwł. Katherine
Bröske, Niemka ze Śląska. Chodząc po Tatrach w 1902-07, uczestniczyła ona w 1905
w przełomowych w taternictwie nowych wejściach S. Häberleina: w I wejściu na
Żabiego Konia i pd. ścianą Ostrego Szczytu. Inne taterniczki niem. a także
węgierskie (np. Jolán Adriányi) wykazały w tym czasie działalność tatern.
znacznie bardziej dorywczą i na niższym poziomie.
W omówionym okresie nastąpiły pierwsze powiązania t.k. z Alpami i in. górami.
Antonina Englischowa poznała najpierw Alpy (1863-78), ale wtedy chyba tylko
turystycznie; zaczęła się wspinać dopiero w Tatrach (od 1896), potem w Alpach (w
1899 z synem). Beatrice Tomasson uprawiała alpinizm w Alpach przed swym
przyjazdem w Tatry w 1899, natomiast Katherine Bröske najpierw stała się
taterniczką (1902-05), a dopiero później alpinistką (1905-12). Teréz Eggenhofer
uprawiała zapewne najpierw taternictwo (gł. w 1896-1910), ale już przed 1900
była na Kaukazie. Kazimiera Żuławska była wpierw alpinistką (w Alpach w 1907) i
dopiero później poznała Tatry. Przeciwnie Stefania Wieniewska-Klemensiewiczowa:
najpierw Tatry (od 1904), potem Alpy (w 1912-18 wycieczki alpin. i narc. z
mężem). Ela Michalewska (-Ziętkiewiczowa) uprawiała narciarstwo wysokogórskie w
Alpach już przed I wojną świat., dokonując m.in. wejścia zim. na Grossvenediger
(3674 m) w 1914.
Okres 1918-1939.
W pierwszych latach po I wojnie świat. wybitniejszych taterniczek jest mało.
Przez krótki czas kontynuują swą działalność tatern. niektóre z przedwojennych
taterniczek, zwł. Jerominówna i Zembatowa, a ponadto pojawiają się nowe, z Polek
np. Ela Michalewska-Ziętkiewiczowa (od 1919), potem Wanda Czarnocka-Karpińska
(od 1924), z Niemek spiskich np. Margit Reichart. Wszystkie uczestniczą w nowych
wejściach, do dróg b. trudnych włącznie. Tylko jedna z nich (Michalewska) bierze
udział w wejściu nadzw. trudnym (pd. ścianą Zamarłej Turni), w sposób jednak
rażąco niesamodzielny.
Dopiero od ok. 1927 zaznacza się znowu w taternictwie liczniejszy udział
kobiet; jednak tylko niektóre chodzą na drogi wówczas najtrudniejsze, a zaledwie
kilka z nich jako równorzędne towarzyszki mężczyzn uczestniczy w rozwiązywaniu
problemów tatern. w lecie i zimie. Najpierw były to dwie Polki: Zofia Krókowska
i Jadwiga Honowska. Krókowska, chodząca po Tatrach od 1924, już w początkach
swego taternictwa objawiała samodzielność i inicjatywę, i nieraz była prowadzącą
w zespole, nawet w towarzystwie męskim. Uczestniczyła m.in. w I wejściu na
Młynarza od pn.-wsch. w 1928, a wśród jej licznych przejść zim. jest I wejście
od pn. na Mały Kiezmarski Szczyt w 1928. Honowska uprawiała taternictwo od 1924,
uczestniczyła w wielu pierwszych przejściach, np. na Wyżnią Kozią Przełęcz
wprost pd.-zach. żlebem w 1928; była też pierwszą kobietą, która przeszła
samodzielnie pd. ścianę Zamarłej Turni (w zespole prowadzonym przez mężczyznę).
W związku z toczącymi się w 1927-28 burzliwymi dyskusjami na temat t.k.,
Honowska zaczęła chodzić też na średniotrudne wspinaczki w zespole wyłącznie
kobiecym. Dnia 19 VIII 1928 wraz z Krókowską zginęła w wypadku na pd. ścianie
Ostrego Szczytu.
Stosunkowo bogata w wyniki ale krótkotrwała była działalność tatern. dwóch
zakopianek, sióstr Marzeny i Lidy Skotnicówien. W 1928-29 w towarzystwie męskim
przeszły one samodzielnie liczne drogi tatern. do nadzw. trudnych włącznie, w
tym szereg pierwszych wejść (np. pn. ścianą Żabiego Konia). Poza tym obie
siostry dokonały też sporo wspinaczek do b. trudnych włącznie w zespołach
kobiecych (obie razem lub z in. taterniczkami), a starsza Marzena, w
towarzystwie Zofii Galicówny (-Kamińskiej) rozwiązała też parę problemów
tatern., np. I wejście pn.-zach. ścianą Kozich Czub. Dnia 6 X 1929 siostry
Skotnicówny zginęły przy próbie kobiecego przejścia pd. ściany Zamarłej Turni. W
dalszych latach okresu międzywoj. tylko jedna taterniczka przewyższyła
osiągnięcia swych poprzedniczek: Zofia Radwańska-Paryska (wtedy
Radwańska-Kuleszyna). Taternictwo uprawiała od 1923, od 1928 często jako
prowadząca w zespołach kobiecych lub mieszanych, na drogach coraz trudniejszych,
do nadzw. trudnych włącznie (pd. i pd.-wsch. ściana Zamarłej Turni, wsch. i
zach. ściana Kościelca). Uczestniczyła również w wielu pierwszych wejściach w
lecie (m.in. Granaty Żlebem Drégea w 1938) i w zimie (np. Wielka Buczynowa
Turnia pn. ścianą w 1938), dokonuje też samotnie I wejścia nową drogą (trudną)
na Hrubą Turnię (w 1938). Ponadto jako pierwsza kobieta była instruktorem
taternictwa, a po wojnie także członkiem TOPR i przewodnikiem tatrz. klasy I.
W okresie międzywoj. było jeszcze sporo innych pol. taterniczek, chodzących
nawet na drogi nadzw. trudne, np. Helena Dębińska, Róża Drojecka, Zofia
Roszkówna, Hanna Napieralska-Chwaścińska, Zofia Wysocka-Bernadzikiewiczowa,
Wanda Henisz-Kamińska, Orla Gorska, Jadwiga Pierzchalanka, żadna z nich jednak
nie prowadziła na drogach b. trudnych.
Z taterniczek in. narodowości w okresie tym tylko cztery wykazały
wybitniejszą działalność taternicką.
Czes. taterniczka Vlasta Štáflová w zespołach mieszanych prowadziła nieraz na
drogach b. trudnych i nawet nadzw. trudnych; najlepszym jej osiągnięciem było I
wejście pr. częścią pd.-zach. ściany Wołowej Turni w 1935. Niemka spiska, Klara
Hensch, w 1924-33 w zespołach mieszanych uczestniczyła w licznych wspinaczkach i
nowych wejściach do nadzw. trudnych włącznie (np. V wejście zach. ścianą Łomnicy
w 1932) i także chodziła dużo w zimie, ale na drogach najtrudniejszych nie
prowadziła.
Najwybitniejsza taterniczka słow., Melinda Bačániová, uprawiała taternictwo
od 1926, a w 1929-37 w towarzystwie taterników pol. i słow. uczestniczyła w
wielu wspinaczkach do nadzw. trudnych włącznie, także na nowych drogach, ale i
ona nie prowadziła na drogach trudnych.
Ang. alpinistka, Ruth Hale, dużo wspinała się w Tatrach w 1935-37,
przechodząc szereg nowych dróg. W latach międzywoj. rozwijał się dalej pol.
alpinizm kobiecy, ale w sposób nadal dość sporadyczny. Pojawiają się w Alpach na
drogach alpin. najpierw Wanda Czarnocka-Karpińska (w 1926), potem m.in.
najbardziej aktywna Zofia Radwańska-Kuleszyna (-Paryska), pierwsza kobieta jako
oficjalny członek wyprawy alpin. Klubu Wysokogórskiego, ponadto Zofia
Wysocka-Bernadzikiewiczowa, która wspina się z mężem także w górach Korsyki.
Orla Gorska w 1937 przechodziła z mężem nowe drogi w jugosł. Durmitorze. Trzeba
też wspomnieć o wyprawie Jadwigi Mrozowskiej-Toeplitz w 1929 w Pamir; przebyto
tam szereg wysokich przełęczy (do 4595 m), ale nie była to wyprawa
alpinistyczna.
Okres 1939-1945.
W czasie II wojny świat. uprawianie taternictwa przez Polaków było utrudnione
i ograniczone, ale niektóre taterniczki od czasu do czasu wspinały się w
Tatrach. Przedwojenna taterniczka Zofia Galicówna w lipcu 1940, już jako
Kamińska, wraz z mężem dokonała wejścia na Mytikas (2917 m), gł. wierzchołek
greckiego Olimpu; było to zapewne I wejście polskie.
Okres od 1945.
Po II wojnie świat. nadal wspinały się niektóre taterniczki przedwojenne
(Róża Drojecka, Orla Gorska, Wanda Henisz-Kamińska, Zofia Radwańska-Paryska,
Halina Ptakowska-Wyżanowicz i in.) uczestnicząc nawet w przechodzeniu nowych
dróg. Równocześnie wzrastał udział nast. pokoleń kobiet w taternictwie.
Najbardziej aktywne zrazu to Krystyna Hellerówna i Helena Hajdukiewiczowa, które
w lecie i zimie przeszły wiele dróg (także nowych) o dużych trudnościach, ta
pierwsza także w zespołach kobiecych, np. na wsch. ścianie Gierlachu w 1954 z
Bogną Wiśniewską (-Skoczylasową). Tak więc pol. taterniczki dorównały swym
najlepszym poprzedniczkom sprzed wojny, a wkrótce potem je prześcignęły.
Od 1956 już liczne pol. taterniczki w zespołach kobiecych przechodzą trudne i
długie drogi tatern. zarówno w lecie jak i zimą, np. Ewa Zienkiewicz
(-Kulińska), Zofia Siwak (-Klauznicerowa), Krystyna Grochocka, Barbara
Jaroszewska (-Kościuszkowa), Teresa Puchaczewska, Zofia Strumiłło, Jolanta
Śledziewska (-Jarecka), Janina Zygadlewicz, Małgorzata Surdel (-Nykowa), Wanda
Błeszyńska-Łącka, Danuta Topczewska-Baranowska, Aleksandra Pawełczyk (-Kunicka),
Halina Krüger (-Syrokomska). Były to już drogi wysokiej klasy, ale jeszcze drogi
wówczas nie najtrudniejsze.
Wreszcie w 1962 Aleksandra Pawełczykówna w zespole mieszanym, ale prowadząc
na zmianę przechodzi drogi skrajnie trudne: drogi Długosza na pn.-wsch. ścianach
Mnicha i Kazalnicy, a zespoły kobiece przechodzą w tymże roku wspomnianą drogę
na Mnichu (Halina Krüger i Janina Zygadlewicz) i zach. ścianę Łomnicy przez
Hokejkę (Krystyna Lipczyńska i A. Pawełczykówna). W 1963 zespół kobiecy, Jolanta
Jarecka i K. Lipczyńska, przechodzi jedną z najtrudniejszych wówczas dróg w
Tatrach: lewym filarem Kazalnicy. Pol. taterniczki uczestniczą też nieraz w
wejściach zim. o najwyższych trudnościach.
W Czechosłowacji po II wojnie świat. zaznacza się wyraźniejszy rozwój t.k. od
ok. 1955. Wprawdzie już wcześniej taterniczki czechosł. uczestniczyły w trudnych
wejściach tatrz., ale tylko w zespołach prowadzonych przez mężczyzn, natomiast
od ok. 1955 rośnie liczba dobrych taterniczek i trudnych wejść dokonywanych
przez zespoły kobiece w lecie i zimie.
Do czołowych taterniczek czechosł. od początku tego okresu należą m.in.
Blažena Karasová (-Cvrková) i Olga Veličková, potem także Olga
Lásková-Zibrínová, Miroslava Macků-Groisová, D. Hajdučková-Turková, E.
Posejpalová i in. Największym czechosł. osiągnięciem kobiecym w lecie było
wejście na Galerię Gankową Kominem Łapińskiego i Paszuchy: Čudová i Sylva
Hnátková-Kysilková w 1962. W zimie taterniczki czechosł. w owych latach dokonały
samodzielnych wejść do dróg nadzw. trudnych, a ponadto (w lecie i zimie) w
zespołach kobiecych przeszły w wyprawach wielodniowych duże odcinki Grani Tatr,
w lecie nawet całą Grań Tatr Wysokich.
Już od 1957 zaczęły się coraz częstsze wyjazdy taterniczek pol. i czechosł. w
Alpy i Kaukaz, a potem w in. góry aż po Himalaje. Osiągnięcia kobiece w Tatrach
schodzą w cień, chociaż są wybitne i liczne. Za najlepsze osiągnięcie
taterniczek pol. w Tatrach uważa się wejście tzw. direttissimą na pn.-wsch.
ścianie Małego Młynarza (Anna Czerwińska i Krystyna Palmowska w 1974), ale chyba
niewiele temu ustępują liczne tatrz. wejścia letnie i zimowe tych samych
taterniczek i in., jak Wanda Rutkiewicz, Danuta Wach, Irena Gellner, Ewa
Panejko, Urszula Żuławska, Anna Okopińska.
Z bogatej historii polskiego alpinizmu kobiecego poza Tatrami można tu podać
jedynie kolejne rekordy osiągniętej przez Polki wysokości:
Julia Młokosiewiczówna w 1889 osiągnęła wys. ok. 5100 m przy próbie wejścia
na Ararat (5156 m); Helena Hajdukiewiczowa 5 VIII 1958 w Kaukazie 5633 m
(Elbrus); Danuta Topczewska-Baranowska 28 VIII 1966 w Hindukuszu ok. 6450 m przy
próbie wejścia na Aspe Safed (6600 m); Zofia Szajuk (-Pietraszkowa) 27 VII 1970
w Pamirze 7134 m (Szczyt Lenina); Anna Okopińska 17 VIII 1972 w Pamirze 7483 m
(Szczyt Komunizmu); Wanda Rutkiewicz 23 VIII 1972 w Hindukusz 7492 m (Noszak);
Wanda Rutkiewicz 11 VIII 1975 w Karakorum 7952 m (Gasherbrum III); Halina
Krüger-Syrokomska i Anna Okopińska 12 VIII 1975 w Karakorum 8035 m (Gasherbrum
II, pierwsze wejście zespołu kobiecego na szczyt ośmiotysięczny); Wanda
Rutkiewicz 16 X 1978 w Himalajach 8848 m (Mount Everest).
