taternictwo jaskiniowe i in. formy zwiedzania jaskiń. Już w b.
odległych czasach jaskinie poza Tatrami (np. na Liptowie, a nawet w samych
Tatrach, jak Dupnica od początków n.e. do średniowiecza) służyły ludziom za
miejsce zamieszkania lub chwilowego schronienia; potem (również w Tatrach)
przyciągały poszukiwaczy skarbów, kruszców lub mleka wapiennego jako leku,
następnie badaczy nauk. (obecnie zwanych speleologami) i zwykłych turystów
wiedzionych jedynie ciekawością, wreszcie taterników szczególnej odmiany,
zwanych obecnie taternikami jaskiniowymi lub podziemnymi (albo popularnie
grotołazami).
Można więc odwiedzanie czy penetrację jaskiń podzielić na nast. rodzaje: 1)
eksploatacja czy użytkowanie jaskiń; 2) badanie nauk. jaskiń, tj. speleologia;
3) turystyka jaskiniowa; 4) taternictwo jaskiniowe, poza Tatrami zwane
alpinizmem jaskiniowym lub podziemnym.
T.j. jest to zwiedzanie trudniej dostępnych jaskiń tatrz. z zastosowaniem
techniki tatern. (klasycznej i hakowej) i specjalnej techniki jask. oraz sprzętu
tatern. i jaskiniowego. Z tych czterech form penetracji jaskiń można zaliczyć do
sportu (szczególnego rodzaju) jedynie t.j.
Wymienione wyżej cztery rodzaje penetracji jaskiń zasadniczo wyraźnie między
sobą się różnią, ale w praktyce zazębiają się, zwł. w działalności
poszczególnych osób lub tak licznych obecnie stowarzyszeń grotołazów, taterników
jask. i speleologów, toteż omówione tu będą wspólnie jako hist. szkic zwiedzania
jaskiń tatrz.
Udokumentowane zwiedzanie jaskiń tatrz. w poszukiwaniu skarbów czy kruszców
rozpoczęło się co najmniej w XVII w. i z tego czasu pochodzi pierwszy, dość
szczegółowy opis Suchej Dziury w Jaworowej Dolinie, umieszczony w spisku
(przewodniku) do skarbów Michała Hrościńskiego pt. Opisanie ciekawe gór
Tatrów .
Speleologia tatrz. rozpoczęła się w pocz. XVIII w.; pierwszym znanym
speleologiem tatrz. był Georg Bohus (Bohusch), który w 1711-22 badał jaskinie
Tatr Biel. i wygrzebał w nich czaszki niedźwiedzi jaskiniowych. W tych samych
latach Georg Buchholtz jun., znany ze swych wycieczek w Tatry, badał jaskinie
Demianowskiej Doliny w sąsiednim pasmie Tatr Niżnich i w 1719 sporządził plan
Lodowej Jaskini Demianowskiej, opublikowany w dziele M. Bela Hungariae
antiquae et novae prodromus (1723); jest to najstarszy plan jaskini
karpackiej.
W II poł. XVIII w. Alexius Nedeczky zamierzał zwiedzić i opisać wszystkie
jaskinie ówczesnych Węgier, a więc również i karpackie. Jednakże, o ile wiadomo,
ogłosił dokładny opis jednej tylko jaskini w komitacie biharskim.
Ok. 1800 Christian Genersich zwiedził Mokrą Dziurę w Jaworowej Dolinie i
opisał ją dokładnie w swej książce Reise in die Carpathen (1807). Tę samą
jaskinię zwiedził w 1827 Albrecht Sydow i ogłosił w swojej pracy jej szczegółowy
opis.
Pisana Jaskinia w Kościeliskiej Dolinie (pomijając poszukiwaczy skarbów) była
zwiedzana od ok. 1822; w 1832 przez Seweryna Goszczyńskiego, który opublikował
jej opis w 1835 i dzięki temu może być uważany za pierwszego speleologa pol. w
Tatrach, lub choćby za pierwszego pol. turystę jaskiniowego.Nowoczesne nauk.
badania jaskiń tatrz. rozpoczął geolog wiedeński Melchior Neumayr w 1868, który
zebrał kości niedźwiedzia jask. z Magurskiej Jaskini i opisał, ale o takich
kościach z tej jaskini już w 1866 wspominał też Maksymilian Nowicki. W 1881 i
1882 badał jaskinie Tatr Pol. archeolog Gotfryd Ossowski, a w 1885 Jan Gwalbert
Pawlikowski, który ogłosił opis szeregu jaskiń ze szkicowymi planami dwóch z
nich. W 1889-91 leśniczy Edward Pauli zbadał parę jaskiń.
Aż do pocz. XX w. poszukiwacze skarbów, turyści i naukowcy przy zwiedzaniu
jaskiń tatrz. nie używali żadnego specjalnego sprzętu z wyjątkiem drabinek
drewnianych lub ostrewek oraz pochodni, świec lub lamp, czasem lin, toteż do
trudniej dostępnych części jaskiń nie mogli dotrzeć, tym bardziej że
przygotowania taternickiego nie mieli.Dopiero taternik Mariusz Zaruski w 1907-13
ze swymi towarzyszami rozpoczął zwiedzanie jaskiń tatrz. przy zastosowaniu
techniki i sprzętu tatern. (liny, pętle, haki, raki, czekany), co umożliwiło
pokonanie przeszkód, które zatrzymywały ich poprzedników. W ten sposób narodziło
się t.j. (tak nazwane dopiero po II wojnie świat.).
W ostatnich latach przed I wojną świat. badania nauk. w jaskiniach Tatr Pol.
prowadzili m.in.: geolog Wiktor Kuźniar, paleontolog Eugeniusz Kiernik, botanik
Antoni Żmuda.W Tatrach Słow. nowoczesne nauk. badania jaskiń rozpoczął Samuel
Roth; w 1879 badał jaskinie Tatr Biel. (np. Nowe Jaskinie) i Jaworowej Doliny
(m.in. Mokrą Dziurę i Suchą Dziurę), a także jaskinie k. Haligowiec (np.
Aksamitkę) i in. na Spiszu. Roth już w 1880 ogłosił opis zbadanych przez siebie
jaskiń, wraz z pierwszymi planami jaskiń tatrz.Bielska Jaskinia, znana już
dawniej poszukiwaczom skarbów, została ponownie odkryta w 1881 i od tego czasu
badana wielokrotnie. Jej kolejne plany, coraz dokładniejsze, sporządzili Emil
Schlomm (plan dołączony do przewodnika Samuela Webera z 1883), Franz Dénes (ok.
1888), Eduard Paloncy (1934), Anton Droppa (1956). W pol. literaturze pierwsze
szczegółowe opisy Bielskiej Jaskini ogłaszał Walery Eljasz w swych przewodnikach
tatrz., poczynając od wyd. 3 z 1886.Z udostępnieniem Bielskiej Jaskini w 1882
rozpoczął się w Tatrach szybki rozwój turystyki jask., ale nie były to jej
początki, bo już wcześniej turyści odwiedzali Alabastrową Jaskinię (w
sąsiedztwie Bielskiej Jaskini), a jeszcze wcześniej niektóre jaskinie Tatr Pol.
(w Kościeliskiej Dolinie oraz Dziurę w Dolinie ku Dziurze i Magurską Jaskinię).
Niektóre odwiedziny Mokrej Dziury w Jaworowej Dolinie również były raczej
turystyczne, a nie naukowe.
W okresie międzywoj., od 1921, badania jaskiń o charakterze odkrywczym i
tatern. prowadzili przede wszystkim Tadeusz i Stefan Zwolińscy z towarzyszami, a
także (bardziej dorywczo) Mieczysław Świerz. Przyczynili się oni do rozwoju t.j.
i techniki jaskiniowej. Zwolińscy pierwsi w jaskiniach tatrz. stosowali drabinki
sznurowe do pokonywania studni jask.; oni też pierwsi w Tatrach Pol. sporządzali
szczegółowe plany jaskiń. Eksploracja jaskiń w Tatrach Pol. rozwinęła się w
1921-1933 w sposób wybitny.
Rok 1933 stał się przełomowym w dziejach penetracji jaskiń tatrz. Zwolińscy
wprawdzie kontynuowali swą niewątpliwie wybitną działalność w dziedzinie t.j.,
ale równolegle rozpoczęli działania z takim taternictwem nie związane, a
zmierzające do eksploatacji jaskiń; spodziewali się odkrycia wielkiej jaskini
naciekowej, która nadawałaby się do sztucznego udostępnienia i skierowania tam
masowego ruchu tur. (na wzór Bielskiej Jaskini).
W poszukiwaniu takiej jaskini stosowali oni nie tylko technikę tatern. i
jask., ale metody po prostu górnicze: przekopywanie i przemieszczanie z pomocą
najemnych robotników dużych mas namulisk i rumowisk jask., nawet kolejkami
szynowymi; do pokonania przeszkód stosowali też środki wybuchowe, jak w
kopalniach.
Taka działalność eksploatacyjna, kontynuowana jeszcze w pierwszych latach po
II wojnie świat., spotkała się z bezskutecznymi protestami organizacji ochrony
przyrody i sfer nauk., a późniejsi historycy i ideolodzy t.j. uznali okres
1933-48 za "okres zastoju w polskim taternictwie jaskiniowym... zarazem okres
najsmutniejszy... jaskinie tatrzańskie zostały zamienione w kopalnie" ("Wierchy"
49, 1980, s. 187). Zresztą wymarzonej jaskini naciekowej nie odkryto i skończyła
się ta akcja sztucznym udostępnieniem dużo mniej atrakcyjnej » Mylnej Jaskini w
1949 i »Mroźnej Jaskini w 1953.
Badania nauk. nad jaskiniami tatrz., lub nad wydobytymi z nich materiałami,
prowadzili w latach międzywoj.: entomolog Jan Stach, paleontolodzy Henryk Hoyer
jun., J. Babik i Edward Lubicz-Niezabitowski, geografowie Adam Gadomski i Antoni
Wrzosek, archeolog Albin Jura i in.
Po II wojnie świat. w Tatrach (najpierw w Tatrach Pol.) nastąpił b. silny
rozwój zarówno t.j. i turystyki jask., jak i speleologii, połączony z odkryciem
licznych nowych jaskiń i ich eksploracją do rekordowych głębokości i długości.
Zastosowano nowy sprzęt tatern. (alpin.) i jask. oraz technikę i sprzęt innych
dyscyplin sport., np. sportu płetwonurkowego.
Jeszcze przez szereg lat kontynuował swą działalność eksploracyjną i
eksploatacyjną Stefan Zwoliński z towarzyszami. Ponadto w pierwszych latach
najbardziej aktywni wśród zakop. taterników jask. byli: Józef Frączek, Władysław
Habil, Stanisław Wójcik, Zofia i Konstanty Steccy oraz Edward Winiarski.
Od 1950 szeroko zakrojoną działalność tak eksploracyjną jak i naukową
prowadził też zespół młodych grotołazów krak.: Kazimierz Kowalski, Przemysław
Burchard, Ryszard Gradziński, Maciej Kuczyński, Wacław Szymczakowski, Krzysztof
Birkenmajer, Władysław Danowski, Rafał Unrug, Włodzimierz Starzecki i in.;
zespół ten wprowadził do t.j. nowy sprzęt i nowe metody pracy kolektywnej. W
trudno dostępnej Miętusiej Jaskini osiągnęli polską rekordową głębokość w
jaskiniach: -213 m w 1952 (Kowalski).
Od 1955 pol. grotołazi rozpoczęli działalność eksploracyjną, nauk. i sport.
również w jaskiniach Tatr Słow. i następnie w in. krajach eur. i dalszych. Już w
1956 ustanowiono nowy pol. rekord głębokości: -1122 m (Kowalski we franc.
jaskini Gouffre Berger), następnie w 1980 głębokość -1358 m w Réseau
Jean-Bernard (Ryszard Knapczyk, Zbigniew Rysiecki i Kazimierz Szych).
W latach 1977, 1978,1979 i 1990 osiągano światowe rekordy wysokości w
austriackiej jaskini Lamprechtsofen - kolejno: + 844 m, +962 m, + 1005 m, + 1050
m ( pierwsze trzy Wojciech W. Wiśniewski i in. czwarty Włodzimierz Porębski i
K.Dubiel). Latem 1990 grotołazi polscy ustanowili w tej jaskini rekordowy
trawers o długości 1437 m, który w1995 został powiększony do1532 m. Latem 1997,
dzięki eksploracji polskich grotołazów jaskinia Lamprechtsofen stała się
najgłębszą jaskinią świata (1632 m)
Z licznych osiągnięć w Tatrach Pol. jednym z ważniejszych było rozpoczęcie
eksploracji Śnieżnej Jaskini w 1959 (Józef Frączek i Bronisław Noiszewski). Przy
nast. wyprawach grotołazów zakop., a potem także in. docierano stopniowo do
coraz większych głębokości. W 1960 nowy rekord głębokości w pol. jaskiniach
ustanowili w Śnieżnej Jaskini grotołazi Janusz Onyszkiewicz, Bernard Uchmański i
Krzysztof Zdzitowiecki: - 564 m (wg pierwotnego pomiaru 620 m). W 1968 odkryto
połączenie Śnieżnej Jaskini z Jaskinią nad Kotlinami; w ich wspólnym ciągu,
nazwanym Wielką Śnieżną Jaskinią, dotarto stopniowo do głęb. -776 m (Marek Rekus
w 1985). W in. jaskiniach tatrz. osiągnięto deniwelację 730 m (Śnieżna Studnia)
i 562 m (Kominiarski Bańdzioch).
Największą długość poznanych korytarzy osiągnięto w Wysokiej Jaskini w
połączeniu z Jaskinią za Siedmiu Progami (ok. 10 050 m), w Miętusiej Jaskini
(9815 m), w Wielkiej Śnieżnej Jaskini (ok. 9660 m) i w Kominiarskim Bańdziochu
(ok. 9250 m). Nie mniej ważne były wyniki eksploracji w wielu in. jaskiniach
Tatr Pol. (zob. hasła o poszczególnych jaskiniach). Spośród wielu b. aktywnych
grotołazów można przykładowo wymienić jeszcze następujących: Janusz Flach,
Christian Parma, Janusz Śmiałek, Apoloniusz Rajwa, Janusz Baryła, Jerzy
Tomaszewski, Kazimierz Głazek, Ryszard Rodziński, Jan Danysz, Janusz Rabek,
Jerzy Grodzicki, Andrzej Ciszewski, Rafał M. Kardaś, Bernard Koisar, Wojciech
W.Wiśniewski.
O działalności grotołazów pol. w jaskiniach innych krajów mowa jest w ich
życiorysach.
W t.j. uczestniczyło też wiele kobiet. Pol. rekordy kobiece osiągniętej
głębokości w jaskiniach: -640 (Teresa Janasz we franc. Gouffre Berger w 1956),
-894 (Ewa Wójcik we franc. Gouffre André Touya w 1978), -1358 m (ta sama w
Réseau Jean-Bernard w 1980). Samodzielnego zejścia zespołu kobiecego na dno
Wielkiej Litworowej Jaskini (-225 m) dokonały Bożena Dziuk, Bogumiła Owczarek i
Mirosława Michalak w 1971.
Dopiero po II wojnie świat. powstały pierwsze pol. organizacje zajmujące się
t.j. i speleologią (wiadomość o istnieniu takiej organizacji już w latach
międzywoj. jest błędna). Pierwszą był krak. Klub Grotołazów w 1950, drugą z
kolei: zakop. Koło Jaskinioznawcze PTTK w 1951. Obecnie istnieją w Polsce w
wielu miastach stowarzyszenia tego rodzaju, a ponadto Komisja Taternictwa
Jaskiniowego PZA. Wydawane są czasopisma poświęcone tym sprawom; pierwszym był
"Grotołaz" w 1950.
