W Tatrach było związane z gospodarką past. i
sianokośną, przy czym najbardziej charakterystyczne dla Tatr były » szałasy
służące pasterzom owiec, zwane też kolebami lub bardziej po góralsku
kolibami a także bacówkami. Oprócz szałasów w ścisłym tego
terminu znaczeniu stawiano w Tatrach i na Podtatrzu różnego rodzaju szopy dla
krów (stajnie) i ich pasterzy, dla wolarzy (wolarnie), czy na siano (tzw.
sienniki), o b. różnorodnych formach architektonicznych. Oznaczanie terminem
szałas wszystkich tych różnorodnych budynków jest błędne i powoduje dużo
zamieszania. Omówione niżej są jedynie właściwe szałasy tatrz., budowane i
użytkowane przez pasterzy owiec.
Szałasy rozwinęły się z dwóch konstrukcyjnie różnych form: naturalnej koleby
skalnej w Tatrach oraz budynku mieszkalnego na Podtatrzu.
Wyżej położone szałasy, ponad górną granicą lasu, powstawały nieraz z
naturalnych koleb skalnych przez dobudowanie murków z luźnych kamieni i przez
dorobienie daszku. Czasem wyzyskiwano po prostu jakiś wielki głaz lub parę
takich głazów jako część ścian, a resztę dobudowywano. Do tej bardziej
prymitywnej formy należy np. jeszcze dziś istniejący szałas w Dolinie Pięciu
Stawów Pol. (najstarszy tam szałas, na zach. od Wielkiego Stawu, na wys. 1725
m). Konstrukcja takich szałasów była uzależniona od miejscowych warunków: jak
najdalej posunięte wyzyskanie lokalnych materiałów (kamienie, głazy) i jak
największa oszczędność drewna transportowanego z dołu, z lasu.
Drugą formą z jakiej rozwinęła się większość szałasów tatrz., to zapewne
pierwotny, bardziej prymitywny niż w XIX w. chłopski budynek mieszkalny na
Podtatrzu, z przystosowaniem do warunków klimatycznych (silne wiatry, duże opady
śniegu) i terenowych w górach wysokich oraz do charakteru gospodarki
(pasterskiej, i to sezonowej). Większość szałasów tatrz. znajdowała się w
obrębie lasu lub niedaleko powyżej górnej granicy lasu, toteż konstrukcja
szałasów była prawie zawsze drewniana. Ściany budowano z grubych pni, na rogach
budynku wiązanych solidnie na węgieł. Dach ulegał z biegiem czasu zmianom.
Pierwotnie konstrukcja dwuspadowego dachu była sochowa lub sypańcowa, później
dach był przeważnie czterospadowy a jego konstrukcja krokwiowa. Dodatkową
ochroną krytego łatami (nie gontami) dachu przed silnymi wiatrami bywały poziomo
na nim umieszczane drągi lub tzw. jarzma obciążone kamieniami.
Typowy szałas miał jedne drzwi, i to zwykle w jednej ze ścian szczytowych, a
po przeciwnej stronie wewnętrznego, jednoizbowego pomieszczenia była częściowo
odgrodzona komórka na sery itd. Gł. pomieszczenie miało podłogę z grubych dyli,
z wyjątkiem prostokątnej przestrzeni, częściowo obłożonej dużymi kamieniami,
przeznaczonej na palenie watry (ogniska) na gołej ziemi. Powały nie było. Dym
uchodził szparami wędząc poustawiane pod dachem oszczypki.
W architektonicznej formie szałasów tatrz. widać było pewne różnice, zależne
od pochodzenia ich właścicieli. Zaznaczały się one w kształcie dachu i w
konstrukcji ścian. W pn. części Tatr Wys. i w Tatrach Biel. przeważał typ
szałasu opisany powyżej. W pol. części Tatr Zach. wytworzył się typ szałasu z
wydłużonym planem, z dwuspadowym dachem i z b. niskimi ścianami bocznymi. W
Tatrach Lipt. szałasy odznaczały się dymnikami na grzebieniu dachu oraz
oddzielnie stojącymi suszarniami na sery, z daszkami z kory.
Istniały najrozmaitsze formy przejściowe pomiędzy różnymi typami szałasów i
rozmaite dodatki do zasadniczej budowli, a więc niskie dobudówki dla owiec, dla
psa lub dla świni, oddzielnie stojące strągi itd. Po II wojnie świat. zdarzały
się też szałasy zupełnie odbiegające od tradycyjnych form konstrukcyjnych, np.
nowe budynki ze ścianami z desek, albo przerobione dawne budynki ze wstawieniem
normalnych drzwi i okien.
Poza ewolucją formy szałasy w nowszych czasach ulegały w ogóle zanikowi w
związku z zanikaniem lub ograniczaniem pasterstwa w Tatrach. W pd. części Tatr
Spiskich i częściowo w Tatrach Jaw. szałasy najwcześniej znikły wskutek
należenia tych terenów do wielkiej własności prywatnej. W Tatrach Biel. i słow.
części Tatr Wys. po utworzeniu TANAPu zlikwidowano pasterstwo i następnie
szałasy.
Podobny proces, choć nie tak gwałtowny i nie tak doszczętny przebiegał
również w pozostałych częściach Tatr: w Tatrach Pol., Lipt. i Orawskich. W pol.
części Tatr proces ubywania szałasów wskutek zaprzestania ich użytkowania (i w
następstwie ich naturalnego niszczenia lub rozbiórki) zaznaczył się wybitnie po
II wojnie świat. z powodów ekon. (w związku ze znacznym polepszeniem się ekon.
sytuacji ludności góralskiej) jeszcze przed powstaniem Tatrz. Parku Nar., który
jedynie przyspieszył istniejący już proces zanikania szałasów. Zresztą nawet już
w okresie istnienia TPN do zaniku niewywłaszczonych szałasów przyczynili się też
sami górale, np. przez rozbiórki szałasów i sprzedaż budulca na stawianie domków
letniskowych na Podhalu, lub sprzedaż szałasów do celów film. (np. filmowanie
szałasu niszczonego wybuchem granatu).
Aktualny stał się więc problem ochrony pewnych typowych okazów szałasów jako
zabytków budownictwa lud., i to albo w postaci żywych skansenów w Tatrach lub u
ich podnóża z zachowaniem tradycyjnych form pasterstwa tatrz., albo jako
obiektów czysto muzealnych (zachowanych i konserwowanych na miejscu lub
zgromadzonych gdzie indziej).Szałasy istniejące obecnie w Tatrach Pol. to: 1)
oryginalne dawne budynki past., zachowane w swym pierwotnym położeniu; 2) jw.
ale w różnym stopniu zaadaptowane albo do większych wymagań obecnych pasterzy,
albo do zgoła in. celów; 3) oryginalne dawne budynki past., ale przeniesione ze
swego pierwotnego położenia na inną halę; 4) nowe budynki past., zbudowane
wprawdzie przez górali, ale swoim kształtem i proporcjami rażąco odbiegające od
dawnych pięknych form tradycyjnego budownictwa ludowego.
Dawne szałasy tatrz. od I poł. XIX w. stanowiły gł. temat lub dodatkowy
element licznych dzieł sztuki: obrazów, rysunków, drzeworytów, litografii i
miedziorytów takich twórców jak: Adam Gorczyński, Bogusz Zygmunt Stęczyński,
Aleksander Kotsis, Walery Eljasz, Stanisław Witkiewicz, Stanisław Gałek i wielu
in., a także licznych fotografów i fotografików, poczynając od Walerego
Rzewuskiego, Awita Szuberta i Walerego Eljasza, a kończąc na współczesnych.
