sztuka ludowa

sztuka ludowa. W samych Tatrach sztuka lud. (plastyczna) to prawie wyłącznie sztuka pasterzy tatrz., objawiająca się zarówno w ich własnych wytworach, jak i w takich rękodziełach twórców lud. z Podtatrza, które były użytkowane głównie lub w sposób szczególnie charakterystyczny przez pasterzy w Tatrach, przy czym chodziło przede wszystkim o pasterzy owiec.

Architektura tradycyjnych szałasów i szop tatrz. posiada duże wartości plastyczne, polegające na wzajemnej proporcji i harmonii ich zasadniczych elementów (ściany, dach) oraz dodatkowej dekoracyjności drugorzędnych elementów (podcienia szczytowe, wypusty dachowe, jarzma dachowe, wiązania węgłów, różnego rodzaju dobudówki).

Detale zdobnicze wtórnie związane z architekturą są rzadkie w szałasach tatrz. Zdarzały się rytowane lub rysowane węglem czy kredą różnego rodzaju krzyże, często stylizowane, umieszczane na drzwiach, oraz liczniej występujące tzw. krzyżyki niespodziane (» swastyka), rytowane lub wycinane na ocapach i zrębach budynków; symbole te miały znaczenie magiczne i religijne. Ornamentacja sosrębów lub bogatsze zdobnictwo drzwi (o motywach roślinnych i geometrycznych) zdarza się niekiedy w szałasach i szopach past. na Podtatrzu, ale nie w samych Tatrach. (Zob. też budownictwo ludowe).Rzeźba i płaskorzeźba w drzewie występowała przede wszystkim w sprzętach używanych przez pasterzy do produkcji sera. Bogato rzeźbione były różnego rodzaju formy drewniane do wyciskania sera.

Parzenicorki mają kształt parzenic lub serc, a ponadto z obu ston (spodniej i wierzchniej) są rzeźbione (motywy geometryczne, roślinne i symboliczne).

Oscypiorki, służące do wyrobu oszczypków, składają się zwykle z dwóch połówek szerokiej obręczy, które od wewnątrz są ozdobione ornamentami wklęsłymi, co daje na serku ornamentację wypukłą; na obu końcach oszczypka wyciska się dodatkowe ornamenty. Motywy zdobnicze na oscypiorkach są geometryczne.

Są też formy do serków o kształcie stylizowanych figurek zwierzęcych (owce, jelenie, kaczki); serki takie zwą się redykałkami.

Były też zdobione cechy do wyciskania na dużych serach owczych, zwanych brusami lub bruskami, od dawna jednak zaprzestano ich wyrobu w Tatrach.

Z drewnianych sprzętów pasterzy tatrz. zdobione są przede wszystkim jeszcze warzechy i czerpaki. Na trzonkach warzech zdarzają się motywy geometryczne, roślinne, symboliczne (krzyżyk niespodziany), nawet wypukłe postacie zwierzęce (pies, niedźwiadek).

Największe bogactwo form plastycznych występuje w czerpakach, na ich uchwytach.

Ornamentacja czerpaków jest najczęściej geometryczna, czasem roślinna, ale poza tym zdarzają się też realistyczne postacie zwierząt (niedźwiedź, pies), stylizowane motywy zwierzęce (kogucik, głowa ptaka, konik, barani róg, gad lub gadzik), abstrakcyjne formy architektoniczne; wyjątkowo (tylko po stronie słow.) trafiały się postacie ludzkie (baca, zbójnik).Ornamentacja innych past. sprzętów drewnianych jest znacznie uboższa. Łyżników w tatrz. szałasach prawie się nie spotykało.

Zdobnictwo przedmiotów metalowych występuje przede wszystkim w spinkach i sprzączkach, a ponadto w fajkach, nożach i ciupagach. Użycie spinek (do spinania koszuli na piersiach) nie było wśród górali ograniczone do pasterzy, było jednak dla tych ostatnich specjalnie charakterystyczne. Spinki nosili zarówno bacowie jak i juhasi. Wyrabiano je z mosiądzu, miedzi i bakwanu czyli bakwunu ("nowe srebro", stop cyny i miedzi), a różnorodność kształtów i motywów zdobniczych była ogromna.

Sprzączki (m.in. długie i wąskie kukułki ) również odznaczają się różnorodnością kształtów i bogactwem motywów zdobniczych. Służą do spinania pasów skórzanych i opasków bacowskich.

Fajki góralskie mają nakładane części z blachy mosiężnej, miedzianej, bakwunowej lub srebrnej z różnymi elementami dekoracyjnymi. Były one w powszechnym użyciu na Podhalu i wśród pasterzy tatrz., a niektóre ich typy nazywano fajkami bacowskimi.

Wśród noży żelaznych o artyst. kształtach i różnorodnej ornamentacji nazywano pewne typy nożami bacowskimi, gdyż były używane przez baców do ćwiartowania mięsa i do oprawiania skór owczych.

Wśród ciupag góralskich jest specjalnie ozdobny typ zwany ciupagą bacowską (ozdobna jest zarówno metalowa część, jak i drewniane stylisko).Typowo past. sprzętem były tzw. torby bacowskie, wyrabiane z grubej pasiastej tkaniny wełnianej, biało-czarnej lub biało-brązowej. Torby takie są dodatkowo ozdobione długimi frombijami (frędzlami) oraz różnymi motywami na klapie. Torby skórzane z wytłaczaną ornamentacją były używane przez baców, ale również przez myśliwych, przewodników góralskich itd.

Wąskie pasy juhaskie miały ozdobne sprzączki i bywały wytłaczane w motywy geometryczne lub nabijane rzędami metalowych guzów. Szerokie opaski bacowskie były zdobione wytłaczanymi motywami, metalowymi guzami, sprzączkami itp. Pierwotnie były noszone jedynie, zdaje się, przez baców, obecnie głównie przez tancerzy w góralskich zespołach artystycznych.

Ubiór pasterzy tatrz. poza tym zasadniczo nie różnił się od ubioru lud. na Podtatrzu, z tym że pasterze zabierali w góry odzienie bardziej zniszczone, i bywały okresowe różnice w modzie, np. u pasterzy podh. bywały modne kapelusze o wąskich rondach, w czasie gdy na Podhalu noszono kapelusze o szerszych rondach. Przy redyku z hal juhasi często ozdabiali dodatkowo swe kapelusze pękami łuszczyn (owoców) miesiącznicy trwałej (Lunaria rediviva ), po góralsku podstol.

Wszystkie wymienione wyżej zdobione przedmioty użytkowane przez pasterzy tatrz. występowały po obu stronach Tatr i nawet na szerszym obszarze Karpat, ale już w samych Tatrach można było łatwo zauważyć rozmaitość typów w kształtach przedmiotów i motywach zdobniczych (typy pol. i słow., albo też typy podh., lipt., orawskie i spiskie). Ponadto niektóre przedmioty w pewnych okresach były wyłącznie lub przeważnie wyrabiane w jednym regionie Podtatrza (np. torby skórzane na Liptowie, ozdobne fajki na Podhalu), a używane były przez pasterzy w całych Tatrach.

Mn.w. od II wojny świat. (jeszcze przed ograniczaniem czy likwidowaniem pasterstwa w Tatrach) rozpoczął się po obu stronach Tatr zanik tradycyjnej past. sztuki lud. i w ogóle dawnej kultury past.: zastępowanie drewnianych naczyń pasterskich blaszanymi i emaliowanymi, zamiana ubioru i obuwia lud. na odzienie i buty robociarskie czy turystyczne, budowanie nowych szałasów o zniekształconej bryle architektonicznej lub nawet z desek, wulgarny miejski żargon zamiast gwary lud., a juhas nie śpiewa jak dawniej piosenek past. lecz idąc za owcami ryczy głośno swoim przenośnym aparatem radiowym. Te objawy degeneracyjne w życiu past. jeszcze nie zabiły wszędzie, czy całkowicie, dawnej kultury past., nadal pielęgnowanej przez niektórych baców.

W Tatrach i w sąsiednich pasmach górskich zanika dawna past. sztuka lud., natomiast jej naśladownictwo rozprzestrzenia się obecnie w przemyśle pamiątkarskim (spinki, sprzączki, ciupagi, fajki, noże, warzechy itp.), przy czym pamiątki takie, nawet jeżeli są wyrabiane przez twórców lud., odbiegają nieraz b. znacznie od wzorów tradycyjnych, zarówno kształtem i motywami zdobniczymi, jak i wielkością (miniaturyzacja spinek, ciupag, warzech itd.).

Lit. - Włodzimierz Antoniewicz: Góralska sztuka plastyczna pasterzy Podhala i Tatr Polskich. W: "Past. Tatr Pol. i Podh." 6, 1966.

---