symbolizm tatrzański

symbolizm tatrzański. Prąd umysłowy, ujawniający się w literaturze pol. i słow., traktujący Tatry (lub poszczególne ich szczyty: Łomnicę, Krywań) jako symbol aspiracji i dążeń nar. zarówno pol. jak i słow., także wszechsłowiańskich.

Ze znanym ogólnoeuropejskim symbolizmem w sztuce i literaturze na przełomie XIX i XX w., s.t. nie był związany; wystąpił o wiele wcześniej, był bardziej długotrwały i odrębny w swym charakterze. S.t. w Polsce i Słowacji rozwijał się zasadniczo oddzielnie, choć istniały punkty styczne.Wzmianki o Tatrach w formie alegorycznej pojawiają się b. wcześnie w poezji pol., np. u » Macieja Kazimierza Sarbiewskiego w 1631, ale nie mają one jeszcze cech s.t., który w swym nurcie pol. narodził się dopiero po utracie niepodległości (1796). Inicjatorem s.t. w literaturze pol. był » Stanisław Staszic, który w swej Rozprawie piątej o Krapaku Wielkim (1812) wygłasza na Łomnicy swe refleksje nar. i patriot. i określa rolę duchową tych gór dla Polaków.

Rozwija ten wątek » Seweryn Goszczyński w niedokończonym poemacie Proroctwa ks. Marka (1833), zwł. w części pt. Łomnica ; z jej wierzchołka, uważanego wówczas za najwyższy w Tatrach, wygłasza ks. Marek patriot. proroctwa.

W Karpatach, choć nie w samych Tatrach, umiejscowił Kazimierz Brodziński akcję swego wiersza Pobyt na górach karpackich ("Rocz. Tow. Nauk. Warsz." 15, 1822); stamtąd bard Bojan głosi przepowiednię o jedności i braterstwie Słowian, a więc ideologię pokrewną z nieco późniejszą słowacką (zob. niżej).

Rola Łomnicy w życiu nar. Polaków jest wspomniana w poezji Wincentego Pola (Pieśń o ziemi naszej, 1843). W nie ogłoszonej rozprawie z 1878 publicysta i poeta » Stefan Buszczyński uważa, że Karpaty i zwł. Tatry stanowiły centr. punkt Słowiańszczyzny aż do XIV w. S.t. występuje też u dalszych pol. pisarzy, np. u » Franciszka H. Nowickiego w wierszu Tatry ("swobody ołtarze") ze zbioru Poezje (1891). O wiele silniej widać to w twórczości » Tadeusza Micińskiego, w powieści Nietota (1908) i in. jego utworach (np. W katedrze Ornaku). Również i piśmiennictwo o » śpiących rycerzach w Tatrach (»Stanisława Wyspiańskiego, » Andrzeja Stopki, » Kazimierza Tetmajera i in.) symbolizuje Tatry jako źródło ratunku dla kraju w niewoli.

W całym okresie 1796-1918 nawiązywania do s.t. są jednak w literaturze pol. (gł. w poezji) stosunkowo rzadkie, gdyż (jak pisze Jan Gwalbert Pawlikowski, "Wierchy" 11, 1933) tatrz. liryka pol. albo wyraża uczucia wywołane przez Tatry, albo maluje ich krajobraz. Natomiast słow. poezja tatrz. tego okresu przeważnie posiada charakter symboliczny, wywodzący się nie z bezpośrednich wrażeń, ale ze skojarzeń ideologicznych. Utożsamia się w niej Tatry ze Słowacją, nawet z całą Słowiańszczyną jako symbol jej wielkości i jej mesjanicznych przeznaczeń.

Pierwsze zapowiedzi takich poglądów w poezji słow. pojawiają się u Jána Kollára (1824) i Jána Hollyego (1833). Owa symbolika Tatr, zwł. Krywania, rozwija się następnie w poezji szturowców takich jak Samo Chalupka (od 1834), Ludovít Štúr (od 1842), Bohuš Nosák (1844), Ján Botto (1846), Janko Král (1854) i in. oraz znacznie później u takich poetów jak Samo Bohdan Hroboň (zwł. w wierszach publikowanych w 1885-98), Hwiezdosław (1906) itd. (Szczegóły w haśle poezja i w hasłach osobowych). Ten s.t. w poezji słow. zasadniczo zakończył się z uzyskaniem niepodległości przez Słowaków po I wojnie światowej.

Owemu symbolizmowi tatrz. zawdzięczają swe nazwy takie czasopisma słow. jak "Tatranka" (1832-47), "Orol Tatránski (1845-48) i instytucje słow. jak chór "Tatran", które bliższych związków z Tatrami nie miały.Lit. - Stanislav Mečiar: Tatry v slovenskej a polskej poezii. Sv. Martin Turč. 1932. - Jan Gwalbert Pawlikowski: O książce Mečiara . "Wierchy" 11, 1933, s. 243-245 i obszerniej w "Pam.

Lit." 1933, nr 1. - Tenże: Z dziejów poezji tatrzańskiej. "Wierchy" 12, 1934. - Witold H. Paryski: Krywań, narodowa góra Słowaków. "Wierchy" 25, 1956. - Jacek Kolbuszewski: Poliaci a Lomnický štít v 19. storočí. "Vys. Tatry" 7, 1968, nr 3.

---