Staszic Stanisław

Staszic Stanisław, także Staszyc (przed 6 XI data chrztu 1755 Piła, wojew. poznańskie - 20 I 1826 Warszawa). Ksiądz (od 1779), uczony (studia nauk fiz. i przyr. w 1779-81 w Lipsku, Getyndze i Paryżu, w 1782 dr obojga praw Akademii Zamojskiej), filozof, postępowy pisarz i działacz polit., oświat. i gosp., wybitny geolog ("ojciec geologii polskiej"), o dużych zasługach w rozwoju górnictwa i hutnictwa pol.; odbył liczne podróże nauk. po kraju i za granicą (m.in. Alpy i Apeniny). Od 1801 osiadł w Warszawie, gdzie w czasie Księstwa Warszawskiego i następnie Królestwa Polskiego pełnił ważne funkcje publ. i polityczne.

Był jednym z pierwszych członków (od 1800) Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk i jego drugim z kolei prezesem (1808-26), współorganizatorem uniwersytetu w Warszawie (1816), pierwszym pol. badaczem Tatr (1802, 1804, 1805), jednym z pionierów taternictwa (uprawianego w celach nauk.).

Na podstawie dokładnej analizy pism S. można stwierdzić, że wbrew pewnym pozorom był on w Tatrach nie tylko w 1805, ale również w 1802 i 1804, a może także i w in. latach. W czasie tych podróży zwiedził Tatry Zach., Wys. i Biel.; był w dolinach: Kościeliska, Bystrej, Gąsienicowa, Pięciu Stawów Polskich, Rybiego Potoku, Białki, Jaworowa, Kiezmarska, Łomnicka, Zimnej Wody i Cicha Liptowska.

Dokonał wtedy wejść na Czerwone Wierchy, Kołowy Szczyt (jedno z pierwszych wejść, z Czarnej Doliny Jaworowej, z zejściem do Zielonego Stawu Kiezmarskiego, w 1804), Krywań (8 VIII 1805), Sławkowski Szczyt (12 VIII 1805) oraz wszedł od pd.-wsch. na Łomnicę (21 VIII 1802 lub 1804, a nie w 1805), spędzając na wierzchołku tej ostatniej całą dobę (21-22 VIII), aby dokonać pomiarów naukowych.

Ponadto bez powodzenia usiłował wejść na Świnicę (spędziła go burza), na Lodowy Szczyt z Jaworowej Doliny, na Kołowy Szczyt z Kołowej Doliny, i na Łomnicę od pn. (dotarł na Miedziane Ławki). Na Lodowym Szczycie nie był (choć tak pisano). Badał też jaskinie, jednak nie w Tatrach lecz w Tatrach Niżnich ("Smocza Jama" w Demianowskiej Dolinie, gdzie znalazł kości różnych zwierząt dyluwialnych).W czasie swych wypraw tatrz. korzystał S. z pomocy miejscowych przewodników (przeważnie myśliwych), m.in. z Jurgowa, Starej Leśnej, Gierlachowa i zapewne Ważca. Był też na Babiej Górze.S. udając się w Tatry znał dzieła G. Rzączyńskiego, M. Bela, J.E. Fichtela, B. Hacqueta, J. Esmarka, I. Borna i in., prowadził jednak samodzielne badania i obserwacje w terenie, i na nich oparł własne rozprawy nauk. i dzieło O ziemiorodztwie Karpatow .

Wyniki swych badań w Tatrach i w ogóle w Karpatach, a także z terenu całej Polski, opracował S. najpierw w 9 rozprawach czytanych w Warszawie na posiedzeniach nauk. w 1805-16, a następnie drukowanych w "Rocznikach Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk" w t. 6-11 (1810-17) pod zbior. tytułem O ziemiorodztwie gór dawniej Sarmacji a poźniej Polski ; Tatr i ich bliższych okolic dotyczą: Pierwsza rozprawa o równinach tej krainy; o pasmie Łysogór, o części Beskidów i Bielaw (t. 6, 1810), Druga rozprawa o gorach Bieskidach i o Krywanie w Tatrach (t.6, 1810), Rozprawa trzecia: O Wołoszyni, o pięciu Stawach i morskiem Oku (t. 7, 1811), Rozprawa czwarta: O Kołowy, o Czarnym i o Kolibahu Wielkim (t. 7, 1811), Rozprawa piąta o Krapaku Wielkim (t. 8, 1812), Rozprawa o pierworodnej górze w Karpatach (t. 9, 1816).Rozprawy te (o nieco zmienionych tytułach) wraz z innymi (razem 12) ogłosił S. powtórnie w swej książce O ziemiorodztwie Karpatow, i innych gor i rownin Polski (Wa. 1815, z atlasem zawierającym m.in. mapę geol. całych Karpat i Polski, przekrój geol. od Bałtyku po Tatry, panoramę Tatr widzianych od pn., wizerunek górala, rysunek orła z kozicą; wyd. 2, fotooffsetowe: Wa. 1955).Dopiero w 1931 ukazał się drukiem niekompletny Dziennik podróży Stanisława Staszica 1789-1805 (z rękopisów wydał Czesław Leśniewski), w którym Tatr dotyczy jedynie rozdział pt. 1805, Podróż do Węgier.

Publikacje te dają interesujący obraz podróży i rozległych badań S., m.in. w Tatrach, w szczegółach jednak teksty te są w wielu miejscach trudno zrozumiałe (specyficzny język i terminologia, błędy w nazewnictwie i datach itd.), tym bardziej że gł. dzieło S. nie stanowi systematycznego opisu jego podróży, lecz syntezę jego badań, a różne wstawki dotyczące podróży i wypraw tatrz. nie są ułożone chronologicznie. Wielu więc piszących o S. błędnie interpretuje jego pisma i wciąż podaje fałszywe szczegóły o jego wyprawach tatrz.

Dzieło O ziemiorodztwie Karpatow jest poświęcone głównie geologii (ziemiorodztwo = budowa geologiczna, geologia), zawiera jednak również wyniki badań S. z zakresu klimatologii (pomiary ciśnienia, temperatury, wilgotności, obserwacje nad wiatrami i śniegiem), limnologii (geneza jezior, ich obwód i głębokość, temperatura wody na różnych głębokościach), pomiary elektryczności atmosferycznej, magnetyzmu, wysokości nad poziom morza, analizy powietrza itd., liczne obserwacje dotyczące zwierząt (kozica, orzeł, ryby), flory (zbierane rośliny oznaczał mu botanik Franciszek Scheidt), cenne wiadomości o ówczesnym górnictwie tatrz., o spiskach (przewodnikach) do skarbów, o pol., słow. i niem. ludności podtatrz., o pasterstwie i myślistwie w Tatrach i wiele in. W dziele tym są też fragmenty o walorach lit., autor zwraca uwagę na piękno przyrody tatrz. i daje wyraz swym refleksjom o charakterze społ., polit. i patriotycznym.

Dzieło O ziemiorodztwie Karpatow stanowi jedną z klasycznych pozycji literatury tatrz., a sam S. zalicza się do grupy kilku wybitnych uczonych różnej narodowości, którzy na przełomie XVIII i XIX w. przystąpili do pierwszych zakrojonych na szerszą skalę badań nauk. w Tatrach; jest też pierwszym pol. taternikiem. Wspomniana książka S. była w Polsce szeroko znana i często cytowana przez naukowców i krajoznawców piszących o Tatrach; do dziś stanowi cenne źródło różnych wiadomości, nieraz przytaczanych w pracach naukowych.Zasługi S. w poznaniu Tatr i spopularyzowaniu ich w społeczeństwie pol. zostały uczczone przez TT, które w 1875 nazwało swoje schronisko przy Morskim Oku jego imieniem, ponadto w Dolinie za Mnichem jest Staw Staszica. W 1916 nowo odkryty przez siebie gatunek bruzdnicy Jadwiga Wołoszyńska nazwała Staszicella dinobryonis. Po II wojnie świat. jedną z nowych ulic w Zakopanem nazwano ulicą Staszica; tak samo nazwane ulice czy place istnieją co najmniej w 15 in. miastach polskich. Upamiętniony jest S. również w nazwach szkół i in. instytucji. W 1951 otwarto w Pile Muzeum im. Stanisława Staszica.Literatura nauk. i pop.-nauk. o S. jest niezwykle obfita, również o jego działalności w Tatrach.

Lit. - Księga zbior. Stanisław Staszic. Lublin 1926. Tamże m.in. rozprawa Mieczysława Świerza: Stanisław Staszic w Tatrach. - Roman Kordys: O tatrzańskie itinerarjum Staszica. "Tat." 12, 1928, nr 3. - Wstęp Walerego Goetla i słownik Stanisława Czarnieckiego w wyd. fotooffsetowym Ziemorodztwa z 1955. - Barbara Szacka: Stanisław Staszic. Wa. 1962 i 1966. - Jacek Kolbuszewski: Obraz Tatr w "Ziemiorództwie" Stanisława Staszica. "Prz. Humanistyczny" 10, 1966, nr 4. - "BLP" 6, cz.1, 1970. - Andrzej Matuszyk: Wartości estetyczne przyrody Tatr w "Ziemiorodztwie Karpatow" Stanisława Staszica jako składnik genezy ideologii taternictwa. Kr. 1979, mps pracy dokt. na AWF. - "LP-PE" 2, 1987 (Zofia Lewinówna). - "SBP" 1987 (Zbigniew Wójcik).

---