Radwańska-Paryska Zofia

Radwańska-Paryska Zofia, w 1924-39 Radwańska-Kuleszyna (3 V 1901 Warszawa). Botaniczka (1933 dr z botaniki i geografii na UW), taterniczka, alpinistka, przewodnik tatrz., czł. TOPR, działaczka społ. i na polu ochrony przyrody.

Od 1921 bywała corocznie w Tatrach (od początku jako czł. PTT), uprawiając intensywnie turystykę (często samotnie). Wprowadzała w Tatry wiele osób, organizując dla nich wycieczki i propagując poznanie i ochronę przyrody tatrz. Od 1923 uprawiała taternictwo i narciarstwo wysokogórskie. W 1938 osiadła w Zakopanem na stałe, najpierw (jak za poprzednich pobytów) mieszkając wśród zaprzyjaźnionych górali, a po wojnie kolejno na Antałówce i na Kozińcu.W latach 1930. była jedną z czołowych taterniczek i alpinistek polskich. W Tatrach dokonała licznych przejść dróg klasycznych nadzw. trudnych (m.in. wschodnią i zach. ścianą Kościelca, pd.-wsch. i pd. ścianą Zamarłej Turni, pn. ścianą Mnicha). Jako pierwsza kobieta prowadziła w Tatrach na drogach nadzw. trudnych.

Towarzyszami jej wypraw byli m.in.: Tadeusz A. Pawłowski, Witold H. Paryski, Henryk Mogilnicki, Stefan i Tadeusz Bernadzikiewicze, Tadeusz Orłowski, Wawrzyniec Żuławski, Stanisław Motyka, Stanisław Siedlecki, Maciej Zajączkowski, Wojciech Juhas, Zygmunt Wójcik, Jerzy Pierzchała, Stanisław Groński. Z nimi dokonała wielu pierwszych przejść, np. Mała Śnieżna Turnia zach. granią (w 1933), Mały Lodowy Szczyt środkową częścią pd. ściany (1936), Niżnie Rysy ścianą czołową zach. grzędy (1938), Granaty Żlebem Drégea (1938), Hruba Turnia pn.-zach. granią (1938, samotnie), Niżni Żabi Szczyt środk. częścią pd.-zach. ściany (1943).Wśród jej pierwszych przejść zim. są m.in.: Czarny Szczyt granią Papirusowych Turni w wejściu (1936), Pośrednia Śnieżna Turnia przez Przełęcz Ścienki (1937), Wielka Buczynowa Turnia pn. ścianą (1939).

Jako pierwsza i jedyna przed wojną kobieta była oficjalnym członkiem wyprawy Klubu Wysokogórskiego w Alpy (1937); wtedy jako pierwsza Polka weszła na Monte Rosa, Matterhorn, Grandes Jorasses itd. Potem była w Alpach w 1938 (Wysokie Taury), gdzie z Maciejem Zajączkowskim dokonała I przejścia b. trudnej grani Freiwandeck-Fuscherkarkopf. W 1939 pojechała w Dolomity jako kierownik wyprawy narc. (wejście narc. na Marmolada 3344 m).Działała w zarządzie KWOWPTT, potem w zarządzie Koła Zakop. Klubu Wysokogórskiego i w ramach jego działalności w 1938-39 zorganizowała pierwszą Szkołę Taternictwa na Gąsienicowej Hali; jako instruktorka na kursach tur. i tatern. była czynna już od 1934. W 1939 sędziowała na zawodach FIS.Wspólnie z Tadeuszem Pawłowskim wydała przewodnik Skalne drogi w Tatrach Wysokich (Wa. 1938), wygłaszała liczne odczyty (także przez radio) na tematy tatern., alpin. i narc. oraz pisała na te tematy do prasy codz. i czasopism, m.in. do "Taternika" od 1936. Przed wojną ogłosiła też swą pierwszą pracę nauk. (dotyczącą również i Tatr): Badania nad żyworodnością roślin na terenie Polski ("Acta Soc. Bot. Pol." 1934, suppl.).

W czasie II wojny świat. pozostała w Zakopanem. Działała wtedy oficjalnie i b. aktywnie w zakop. Opiece Społecznej, nieoficjalnie w tajnym nauczaniu, a w 1939-40 pomagała Polakom (także Żydom) uchodzącym z okupowanej Polski przez Tatry na Węgry. W 1944-45 pracowala w nadleśnictwie "Zakopane 2" jako referentka do spraw ochrony przyrody, m.in. wspólnie z Zygmuntem Czubińskim przy odnawianiu zdewastowanej szaty roślinnej w Dolinie Jaworzynce.

Po wojnie w 1945-51 była kustoszem działu przyr. w Muzeum Tatrzańskim, a w 1951-71 do momentu przejścia na emeryturę była kierownikiem zorganizowanej przez siebie » Tatrzańskiej Stacji Naukowej ZOP PAN w Zakopanem (łącznie z alpinarium przy Muzeum Tatrz.). Przy Tatrz. Stacji Nauk. urządziła doświadczalny ogród naukowy roślin tatrz. (ponad 1000 gatunków), prowadząc równocześnie badania bot. w Tatrach i na Podtatrzu i publikując ich rezultaty.Z dziedziny botaniki wydała pionierskie prace o roślinach synantropijnych w Tatrach, np. Nejmladší příslušníci tatranské květeny ("Ochr. Přír." 1956, nr 4), Roślinność synantropijna we florze Tatr ("Past. Tatr Pol. i Podh." 5, 1963). Z fitogeografii i in. działów botaniki ogłosiła m.in.: Sasanka słowacka, nowa roślina flory polskiej ("Acta Soc. Bot. Pol." 1950), Naparstnica purpurowa, nowy składnik flory Tatr (tamże 1950), Krokus ("Chrońmy Przyr. Ojcz." 1951, nr 1), Rzadki mech w Tatrach ("Wszechświat" 1957, nr 2), Rośliny naczyniowe najwyższych szczytów Tatr Wysokich ("Fragm. Flor. et Geobot." 3, 1957-58, pars 2, wsp. z Libuszą Odložilíkovą), Zmienność kwiatów Parnassia palustris ("Acta Soc. Bot. Pol." 1961), Instrukcja do prowadzenia obserwacji fitofenologicznych na terenie Tatr i Podtatrza (Wa. 1963), Obserwacje florystyczne na Polanie Smreczyńskiej Wyżniej ("Acta Archaeol. Carp." 11, 1970, nr 2), Palący wpływ halnego wiatru na roślinność tatrzańską ("Sbor. Prác TNP" 13, 1971), Materiały do rozmieszczenia dendroflory Tatr i Podtatrza ("Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjogr." 4, 1975), Zielnik brata Cypriana z Czerwonego Klasztoru (Kr. 1991).Szeroki zakres tematyczny ma jej duża praca Zarys fizjografii Tatr i Podtatrza ("Past. Tatr Pol. i Podhala" 1, 1959). Charakter pop.-nauk. ma jej książka Zielony świat Tatr (Wa. 1953, wyd. 2 w 1963) i atlasik Rośliny tatrzańskie (Wa. 1961, 1966, 1970, 1979, 1988, 1992) oraz liczne artykuły.

Z dziedziny etnografii wsp. z mężem opracowała podczas II wojny świat. Piosenki góralskie (1944, mps), a w monografii zbior. Limba (Wa. 1971) napisała rozdział Limba w literaturze, sztuce i wierzeniach ludowych. Jest autorką obszernej pracy z dziedziny etnobotaniki: Polskie nazwy góralskie roślin Tatr i Podtatrza ("Past. Tatr Pol. i Podh." 4, 1962) oraz jej obszerniejszej wersji Słownik gwarowy góralskich nazw roślin z Tatr i Podtatrza (Za. 1992).

Z zakresu historii badań nauk. jest współautorką (z mężem) opracowania Zakopane jako ośrodek badań naukowych nad regionem Tatr i Podtatrza (w: "Zakopane, czterysta lat dziejów", t. 2, Kr. 1991).

Ogłosiła wspomnienia pośmiertne lub życiorysy takich naukowców jak Feliks Berdau, Tytus Chałubiński, Bolesław Hryniewiecki, Bolesław Kotula, Kazimierz Łapczyński, Witold Kulesza, Stefan Myczkowski itd., a także o in. osobach związanych z Tatrami, np.: Jakub Bujak, Mieczysław Karłowicz, Jan Gwalbert Henryk Pawlikowski.Zajmowała się też w tym czasie intensywnie sprawami ochrony przyrody, głównie na terenie Tatr i Podtatrza. Na wiosnę 1946 zorganizowała Oddział Zakop. Ligi Ochrony Przyrody i do 1956 była jego przewodniczącą. Wygłaszała wiele odczytów i wykładów z tej dziedziny, publikowała liczne prace i artykuły, m.in.: Ze słowackiej strony Tatr ("Biul. Oddz. Warsz. PTT" 1946, nr 9-10), Ochrona gatunkowa roślin (tamże 1947, nr 4), Taternictwo a ochrona przyrody ("Tat." 1947, nr 2-3), Słowacki Tatrzański Park Narodowy ("Chrońmy Przyr. Ojcz." 1953, nr 1 i 1954, nr 2), Wokół projektu zapory wodnej na Dunajcu ("Gaz. Krak." 1957, nr 180), Narciarstwo a ochrona przyrody (w dziele zbior. "Narciarstwo" 1957), Ochrona przyrody a pasterstwo ("Past. Tatr Pol. i Podh." 1, 1959).W okresie tym pracowała też w różnych komisjach na terenie Zakopanego, w Związku Zawodowym Pracowników Nauki, w Radzie Kultury, a także we Wczasach Pracowniczych, prowadząc wycieczki w Tatry i wygłaszając pogadanki o przyrodzie tatrz. W 1971-74 była członkiem Rady Tatrz. Parku Narodowego.

Z Tatrami wiązały ją również inne sprawy. W 1945 jako pierwsza kobieta została członkiem TOPR, ale już przed wojną brała udział jako ochotnik w wyprawach ratunkowych. W 1948 zdała egzamin na przewodnika tatrz. klasy II (kl. I w 1950), stała się więc kwalifikowanym przewodnikiem wysokogórskim jako pierwsza kobieta w Polsce i na świecie. Od 1948 (kiedy weszła do Komisji Szkolenia Górskiego Klubu Wysokogórskiego i ZG PTT) przez wiele lat uczestniczyła w komisjach, które szkoliły i egzaminowały przewodników tatrz. W 1948 została starszym instruktorem taternictwa, a w 1950 starszym instruktorem przewodnictwa tatrz.Opublikowała szereg artykułów z dziedziny turystyki, krajoznawstwa, przewodnictwa tatrz., taternictwa i narciarstwa. Wsp. z mężem jest autorką siedmiu pop. przewodniczków po Tatrach i Podhalu (1949) oraz podręcznika Zasady turystyki górskiej (Wa. 1953).Z zakresu prozy literackiej ogłosiła kilka impresji i nowelek, np. Jesienią ("Tat." 1947, nr 2-3), Niepokój ("Turysta" 1956, nr 8) oraz książkę z opowiadaniami i wspomnieniami z Tatr: Mozaika tatrzańska (Wa. 1956). Jest także autorką bibliofilskiego tomiku Wierszyki o tatrzańskich kwiatach (Poronin 1993). Ponadto pisała recenzje, słuchowiska radiowe, scenariusze filmów pop.-nauk., dwa wieloodcinkowe seriale telewiz. (wsp. z mężem) pt. Telewizyjna Encyklopedia Tatrzańska (w 1972-74 i 1987, reż. Czesław Kruszelnicki, operator Wiesław Tomaszkiewicz). Wreszcie jest współautorką (również wsp. z mężem) najbardziej wielostronnego dzieła o Tatrach, tj. Encyklopedii tatrzańskiej (Wa. 1973, Poronin 1995, Wa. 1999 [CD-ROM]).W 1957 otrzymała nagrodę literacką miasta Zakopanego za Zielony świat Tatr i Mozaikę tatrzańską. Członkostwo hon. zostało jej nadane przez cztery Koła Przewodników Tatrz. (1968-79), Krak. Klub Przodowników Turystyki Górskiej PTTK (1974), Pol. Związek Alpinizmu (1977), Tow. Ochrony Tatr (1985) i Ligę Ochrony Przyrody. Biogram jej został umieszczony w ang. słowniku Who is who for Women. W 1993 nadano jej hon. obywatelstwo Gminy Tatrzańskiej.

Lit. - "Watra" 6, 1984 (rozmowa z zespołem redakc.). - Halina i Zbigniew Mirkowie: Życie pełne Tatr. "Gościniec" 1986, nr 9. - Z. Mirek: Piękny jubileusz. "Podtatrze", zima 1986. - Ludovít Kocian: Na návšteve u Paryskovcov. "Vys. Tatry" 28, 1989, nr 5.

---