przewodnictwo

przewodnictwo.

Okres do 1873.

Już co najmniej od poł. XVII w. istnieli na Spiszu, a od XVIII w. również i na Liptowie przewodnicy, którzy prowadzili turystów i naukowców w Tatry, jednak z tych czasów zachowane wiadomości o p. tatrz. są b. fragmentaryczne.

Najdawniejsza wiadomość została ogłoszona w 1683 w książce Simplicissimusa (Daniela Speera) i dotyczy przewodnika, z zawodu nauczyciela, który mieszkał w jakiejś wsi podtatrz. na Spiszu. W 1654 zaprowadził on Simplicissimusa i jego towarzyszy na Kiezmarski Szczyt, na którym był już poprzednio kilkakrotnie. Przewodnik ten posiadał linę i in. specjalny sprzęt do wycieczek w Tatry, a w górach "kierował się według książeczki, w której zapisane miał wszelkie znaki górskie, a góry, wąwozy i skały opisane i wymalowane w niej były".

W 1664 Georg Buchholtz sen. z towarzyszami był prowadzony na Sławkowski Szczyt przez przewodnika, który był myśliwym. Przy wejściach na Krywań w 1772 i później (a także może i przed 1772) korzystano z usług przewodników, którzy również byli myśliwymi. W 1793 dwaj strzelcy kozic ze Starej Leśnej byli przewodnikami Roberta Townsona w czasie jego wejścia na Łomnicę, a na Jagnięcy Szczyt prowadził go in. koziarz, Hans Gross.

Pierwszym znanym z nazwiska przewodnikiem tatrz. był jednak Jakob Fabri sen. (1740-1817) z Kiezmarku, z zawodu szewc, a poza tym poszukiwacz złota, który już ok. 1760-90 poprzez Miedziane Ławki dotarł na wierzchołek Łomnicy. Jego synowie, Jakob jun. i Daniel, także byli przewodnikami. Stanisław Staszic chodził po Tatrach z różnymi przewodnikami, m.in. z góralami z Jurgowa. W 1813 Göran Wahlenberg był na Łomnicy z przew. Dawidem Fabrym z Kiezmarku.

Słynny myśliwy z Jurgowa Jan Budz (1797-1870), zwany Łysym Jankiem, był jednym z najlepszych znawców Tatr i przewodników w I poł. XIX w. W tych latach byli też przewodnicy w Poroninie (np. Wojciech Galica) i Bukowinie Tatrz. (np. Buńda). Zajmowali się również przewodnictwem leśnicy, np. Franz Klein, a potem Simon Fischer z Jaworzyny Spiskiej, który ok. 1835 jako tragarzy używał górali z Jurgowa. W 1840 w czasie wejścia króla saskiego Fryderyka Augusta II na Krywań przewodnikiem był niejaki Roxer.

Z lat ok. 1840-70 zachowało się już sporo nazwisk przewodników zarówno z Podhala jak i ze Spisza. Z pn. strony Tatr byli to wyłącznie pol. górale, przeważnie myśliwi (koziarze), po 1840 już gł. z Zakopanego, ale także z Bukowiny Tatrz. (np. Józef Bigos, Jędrzej i Jan Para), z Brzegów, Jurgowa i in. wsi. Najbardziej znani to przewodnicy zakop.: Maciej Sieczka, Szymon Tatar starszy, Jędrzej Wala starszy i Wojciech Roj, a poza tym różni Gąsienice, Krzeptowscy i in. Ludwik Bierkowski, który był w Tatrach ok. 1850, polecał wówczas przewodników: Tomasza Formaniaka z Nowego Targu, Szymona Kornafela z Brzegów, Wincentego Walasa też stamtąd oraz Jędrka Walasa (chyba Walę) z Kościeliska.

Z pd. strony Tatr byli to słow. i niem. mieszkańcy wsi podtatrz., także przeważnie myśliwi, np. Ján Ruman Driečny starszy i młodszy (ze Stwoły), Ján Pastrnak (z tejże wsi), Jakob Lux (nauczyciel ze Starej Leśnej), Johann Still (nauczyciel z Nowej Leśnej), szereg Spitzkopfów z Nowej Leśnej, ponadto kilku gajowych i leśniczych, jak np. Ján Hronec (z Młynicy, od ok. 1850) lub Ján Harman (z Kokawy, od 1871 z Podbańskiej).

Również i zamieszkali na Spiszu badacze Tatr - jak Buchholtzowie, Thomas Mauksch i in. - nieraz prowadzili przybyłych z daleka naukowców na wycieczki w Tatry, nie można ich jednak zaliczyć do właściwych przewodników tatrz.

W owych czasach, aż do 1874, p. tatrz. nie było uregulowane żadnymi przepisami i nikt nie kontrolował kwalifikacji tych, którzy podawali się za przewodników i ofiarowali swe usługi turystom czy naukowcom. Przewodnictwem trudnili się przeważnie myśliwi (chłopi, nauczyciele, leśniczowie), którzy w czasie polowań na kozice poznali góry, a w zawodzie przewodnickim wprawiali się chodząc na wycieczki z takimi turystami i naukowcami jak Eugeniusz Janota, Maksymilian Nowicki, ks. Józef Stolarczyk, Walery Eljasz, Tytus Chałubiński i in., a po pd. stronie Tatr np. z myśliwym Edwardem Blásym lub turystą Wiktorem Lorenzem.

Okres 1873-1918.

Za przewodników podawali się nieraz mieszkańcy Podtatrza, którzy nie mieli do tego żadnych kwalifikacji i wskutek tego nieraz narażali swych klientów na różne przykrości i nawet niebezpieczeństwa, toteż jednym z najważniejszych zadań pierwszych działających w Tatrach towarzystw tur. było uregulowanie spraw p. Towarzystwami tymi, zawiązanymi w 1873, było Tow. Tatrzańskie (TT) i Węgierskie Tow. Karpackie (MKE), jedno działające po północnej, a drugie po pd. stronie Tatr.

TT w 1875 zatwierdziło jedynie tych przewodników, którzy mieli właściwe kwalifikacje, wydało im legitymacje i ustaliło należne wynagrodzenie, a w 1877 podzieliło przewodników na trzy klasy. Razem we wszystkich klasach było wtedy 18 przewodników, a wszyscy ówcześni przewodnicy klasy I odegrali dużą rolę w dziejach taternictwa; byli to: Jędrzej Wala starszy i młodszy, Maciej Sieczka, Szymon Tatar starszy i Wojciech Roj. Oprócz legitymacji przewodnicy otrzymali od TT również i specjalne odznaki przewodnickie, potocznie zwane "blachami".

W okresie do I wojny świat. liczba przewodników zatwierdzonych przez TT dochodziła najwyżej do 58 (w 1900). Poza już wymienionymi również i wielu dalszych przewodników odegrało wybitną rolę w dziejach zdobywania Tatr, np. Klemens (Klimek) Bachleda ("król przewodników tatrzańskich"), Jan Bachleda-Tajber, Jakub Gąsienica-Wawrytko starszy, Wojciech Tylka-Suleja, Jędrzej Marusarz-Jarząbek, Józef Gąsienica-Tomków.Organizacją przewodnictwa tatrz. z ramienia TT zajmował się najpierw Leopold Świerz, potem także Walery Eljasz i in. W 1900 TT powołało do życia komisję do spraw p. tatrz., złożoną z delegata TT i 7 przewodników klasy I, wybranych na zebraniu przewodników (m.in. Klemens Bachleda, Bartłomiej Obrochta i Szymon Tatar starszy). Od 1903 p. tatrz. podlegało Sekcji Turystycznej TT i zajmowali się nim najpierw Janusz Chmielowski, następnie inni.Od 1908 przy zarządzie gł. TT działała Komisja dla Robót w Tatrach i Przewodnictwa, złożona z delegatów zarządu gł. TT i STTT; w 1908-14 przewodniczył tej komisji prof. Władysław Kulczyński, a w 1915-20 kierował tą komisją Walery Goetel, w latach wojennych pracując w niej jednoosobowo. W 1908-20, poza już wymienionymi, w komisji tej sprawami p. zajmowali się m.in. Mariusz Zaruski, Aleksander Znamięcki, Zygmunt Klemensiewicz, Jerzy Żuławski, Władysław Kulczyński jun., Mieczysław Świerz.W okresie od 1875 do I wojny świat. poza narciarstwem całe szkolenie przewodników po pn. stronie Tatr ograniczone było do jednej kilkudniowej wycieczki w Tatry w 1903, zorganizowanej przez STTT i prowadzonej przez Janusza Chmielowskiego; uczestniczyło w niej tylko dwóch przewodników (Klemens Bachleda i Jan Bachleda-Tajber), a ponadto Adam Kroebl; dokonano wtedy przejścia przez Śnieżną Przełęcz, II przejścia pn. ścianą Staroleśnego Szczytu i I przejścia przez Wschodnią Batyżowiecką Przełęcz.Poza tym w całym owym okresie (1875-1920) kandydaci na przewodników nabywali wiadomości i praktyki jedynie chodząc jako tragarze na wycieczki prowadzone przez przewodników, a zarówno kandydaci jak i przewodnicy podnosili też swe kwalifikacje przez udział w wycieczkach z doświadczonymi taternikami i w wyprawach ratunk., zwł. od 1909, gdy utworzono TOPR.

Wymienione wyżej komisje tylko egzaminowały i klasyfikowały przewodników oraz załatwiały sprawy porządkowe itp. W 1903-06 STTT zaopatrzyła 16 przewodników w liny, do tego czasu b. rzadko używane przez pol. przewodników. W 1907 pięciu przewodników tatrz. uczestniczyło po raz pierwszy w kursie narc. (prowadzonym przez M. Zaruskiego), ale tylko jeden (Stanisław Gąsienica-Byrcyn) ukończył ten kurs z pomyślnym rezultatem. W 1911 Zaruski poprowadził pierwszy kurs narc. specjalnie dla przewodników tatrz., zakończony wycieczką na Kościelec.

Od 1909 obowiązywał nowy regulamin przewodnicki, wg którego uprawnienia przewodnickie musiały być potwierdzone przez starostwo w Nowym Targu; dopiero w ten sposób uzyskano jakąś egzekutywę przeciwko nieuprawnionym osobom podającym się za przewodników.

W 1906-14 b. liczne wycieczki zbiorowe po całych Tatrach prowadziło także wielu członków lwowskiego » Akademickiego Klubu Turystycznego i krakowskiego » Akademickiego Związku Sportowego. Pełnili oni funkcje przewodników chociaż urzędowo uznanych uprawnień przewodnickich nie mieli. Jedynie » Włodzimierz Antoniewicz (z AKT) i Józef Oppenheim (z AZS) zdali w 1912 egzamin przewodnicki przed komisją złożoną z Mariusza Zaruskiego i przewodnika Jakuba Gąsienicy-Wawrytki, uzyskując nieformalne uprawnienia do prowadzenia w Tatrach wycieczek organizowanych przez AKT i AZS.

Po pd. stronie Tatr pierwszy regulamin dla przewodników, ułożony przez Samuela Webera, został uchwalony 2 VIII 1874 przez MKE, a pierwsza lista zatwierdzonych przewodników tatrz., ogłoszona przez MKE w 1875, obejmowała 37 nazwisk; byli to mieszkańcy miejscowości; Biała Spiska, Folwarki, Kiezmark, Stara Leśna, Nowa Leśna, Młynica, Wielki Sławków, Stwoła, Szczyrba, Wychodna. Nie było wtedy podziału na klasy. Bardziej znani przewodnicy z tej pierwszej listy, to wymienieni już z poprzedniego okresu Johann Still i Ján Ruman Driečny młodszy.MKE w 1883 podzieliło przewodników na klasy. Wtedy przewodnikami klasy I zostali: Martin Spitzkopf młodszy i starszy, Paul Spitzkopf, Paul Spitzkopf II, Johann Spitzkopf, Jakob Spitzkopf, Paul Kirner, Samuel Horvay, Jakob Horvay (wszyscy z Nowej Leśnej), Andreas Fajth (z Białej Spiskiej), Michal Huska (ze Szczyrby). Z późniejszych lat, do I wojny świat., trzeba jeszcze wymienić następujących: Johann Franz sen., Johann Breuer, Johann Hunsdorfer sen. i jun., Pavol Čižák.Przez wiele lat, podobnie jak po pn. stronie Tatr, uprawiało jednak p. również i wiele osób nie zatwierdzonych przez MKE, m.in. pasterze owiec i leśniczowie. Aby ukrócić nielegalne p. został wydany nowy regulamin przewodnicki w 1885 przez władze komitatu spiskiego, które odtąd w porozumieniu z MKE zatwierdzały uprawnienia przewodnickie. Ten nowy regulamin dzielił przewodników na dwie klasy, a trzecią klasę stanowili tragarze.

Kandydaci na przewodników uczyli się tego fachu pracując najpierw jako tragarze przy przewodnikach, natomiast dla przewodników urządzano czasem kursy doszkalające. Pierwszy taki kurs dla przewodników tatrz. po pd. stronie Tatr odbył się w 1881 i 1882, a prowadził go dr Miklós Szontagh, który m.in. uczył już wtedy używania liny i czekana. Drugi kurs (z ćwiczeniami w użyciu liny, czekana i raków) prowadzili w 1899 taternicy niem. ze Śląska: Paul Habel, Johannes Müller i August Otto oraz znany taternik spiski Franz Dénes; wszyscy uczestniczący w tym kursie przewodnicy (było ich 9, m.in. Johann Franz sen.) otrzymali wtedy na własność czekany. Następny kurs odbył się w 1904 (prowadzili go Albert Ambrózy i Robert Róth) i obejmował zwiedzenie Tatr Polskich.

W 1875-1914 p. po pn. stronie Tatr stało początkowo na wyższym na ogół poziomie niż po południowej i lepsi przewodnicy zakop. umieli prowadzić po całych Tatrach, podczas gdy przewodnicy spiscy i lipt. przeważnie znali tylko poszczególne, niewielkie części tych gór, natomiast przewodnicy spiscy jako pierwsi (już w 1882) przeszli szkolenie w używaniu liny i czekana. Później jednak (mn.w. od 1900) najlepsi przewodnicy po obu stronach Tatr mieli już podobne kwalifikacje taternickie.

W ostatnich latach przed I wojną świat. ogólny poziom p. po obu stronach Tatr zaczął się wyraźnie obniżać, co stało w związku z wyzwoleniem się taternictwa spod opieki przewodników, a więc rezygnacji z udziału przewodników w trudnych wyprawach skalnych. Upadek przewodnictwa był zresztą tylko względny, gdyż umiejętności tatern. najlepszych przewodników były takie same jak dawniej, natomiast podniósł się w tym czasie poziom taterników. Czołowi taternicy stali się lepszymi wspinaczami i znawcami Tatr niż przewodnicy.

Okres 1918-1939.

Po pol. stronie Tatr w 1921 sprawy p. znowu przeszły pod kompetencję Sekcji Tur. PTT i prowadził je Mieczysław Świerz, ale już od 1922 działała Komisja do Spraw Przewodnictwa w Tatrach, której członkowie byli mianowani przez zarząd STPTT. Np. w 1928 członkami tej komisji byli: Józef Oppenheim, Jan Gwalbert Henryk Pawlikowski oraz przew. Stanisław Gąsienica-Byrcyn i Jędrzej Marusarz-Jarząbek. W 1933 zarząd gł. PTT powołał do życia Komisję dla Spraw Przewodnictwa Tatrzańskiego, której zadaniem było prowadzenie wszelkich spraw związanych z p. tatrz., łącznie z egzaminami. Komisja ta składała się z 2 delegatów STPTT (a od 1935 KWPTT), delegata TOPR, delegata Oddziału Zakop. PTT i 2 przewodników klasy I. W1933-39 w komisji tej zasiadali m.in. Józef Oppenheim, Tadeusz Zwoliński, Witold H. Paryski i Wiktor Ostrowski, a z przewodników Jędrzej Marusarz-Jarząbek i in.

W latach międzywoj. szkolenie przewodników pol. prawie nie istniało (jedna wycieczka w Tatry Słow.) z wyjątkiem szkolenia z zakresu ratownictwa i pierwszej pomocy (dla tych, którzy byli członkami TOPR).

Przewodnicy pol. w okresie międzywoj. niemal zupełnie przestali brać udział w zdobywaniu nowych dróg w Tatrach, a ograniczali swą działalność do prowadzenia po szlakach tur. i pewnych pop. drogach tatern., z wyłączeniem najtrudniejszych. Sporadyczne wyjątki - pozostające zresztą poniżej najwyższej klasy tatern. - tylko podkreślały stan ogólny.

Istniało jednak ograniczone zapotrzebowanie na przewodników umiejących prowadzić na drogach najtrudniejszych i odkrywczych. Z braku zawodowych przewodników o takich kwalifikacjach zapotrzebowanie to zaspokajali niektórzy młodzi taternicy polscy. Jeden z takich taterników, Stanisław Motyka, po zdaniu egzaminu został w 1937 oficjalnie przewodnikiem tatrz., pierwszym niegóralem wśród pol. przewodników tatrz. Był on nie tylko najlepszym przewodnikiem tatrz. tego okresu, lecz również jednym z czołowych taterników.W 1938 został też egzaminowanym przewodnikiem tatrz. inny pierwszorzędny taternik, Jan Staszel, góral z Kościeliska, także prowadzący na drogach najtrudniejszych i odkrywczych. W ostatnich latach międzywoj. było jeszcze tylko trzech pol. przewodników prowadzących na drogach nadzwyczaj trudnych: Andrzej Marusarz jun., Jędrzej Wawrytko i Wojciech Juhas, wszyscy górale z Zakopanego. Inni pol. taternicy uprawiający w tym czasie nieoficjalnie przewodnictwo, nie zdawali egzaminów przewodnickich i nie mieli urzędowych uprawnień w tym fachu. Liczba zatwierdzonych pol. przewodników tatrz. w okresie międzywoj. nie doszła do 30.

Po pd. stronie Tatr w okresie międzywoj. opiekę nad p. objął KČST. W 1921 wszedł w życie nowy regulamin dla przewodników tatrz. i wtedy po egzaminach zatwierdzono 19 przewodników (17 przedwojennych i 2 nowych), w tym 16 z Nowej Leśnej, 2 ze Starej Leśnej i 1 ze Szczyrby.W 1923 KČST utworzył organizację przewodnicką pod nazwą: Sbor tatranských horských vodcov (potem Sbor tatranských vodcov z povolania), a bezpośrednią kontrolę nad p. sprawowała tzw. kancelaria tatrzańska KČST (personalnie najpierw Václav Dusil, później Alojz Lutonský).

Szkolenie przewodników tatrz. po pd. stronie Tatr było w tym okresie b. dorywcze. W 1935 odbył się w Staroleśnej Dolinie kurs narc. dla przewodników; uczestniczyli w nim: Tomáš Budzák (zginął wtedy w lawinie), Vojtech Hudyma, Alojz Krupicer, Pavol Krupinský, Matthias Nitsch, Ján Počúvaj jun., Pavol Spitzkopf jun., István Zamkovszky.Poziom przewodnictwa po pd. stronie Tatr w okresie międzywoj. nie był początkowo wysoki i zapotrzebowanie na przewodników małe (np. w 1935 było czynnych 14 przewodników, a poprowadzili w sumie zaledwie 140 wycieczek). W drugiej połowie tego okresu poziom ten podniósł się wybitnie, gdy przewodnikami zostało kilku b. dobrych taterników, m.in. István Zamkovszky (towarzysz wielu wypraw tatrz. i uczeń Stanisława Motyki), Matthias Nitsch.

Okres 1939-1945.

W czasie II wojny świat. sporo przewodników tatrz. zmarło lub (po pn. stronie Tatr) zginęło z rąk okupanta niem., gdyż przeprowadzali przez Tatry ludzi uchodzących nielegalnie z okupowanej Polski. Niektórzy pol. przewodnicy pracowali przez cały czas wojny jako tajni » kurierzy lub walczyli na Zachodzie.Pod okupacją niem. nie wolno było przewodnikom pol. uprawiać swego zawodu. Z niem. turystami i alpinistami taternicy pol. nie utrzymywali żadnych kontaktów z wyjątkiem dwojga, którzy im służyli za nieoficjalnych przewodników. Toteż propagując turystykę i taternictwo wśród reichsdeutschów i volksdeutschów na terenie Generalnej Guberni, jako przewodników i instruktorów używali Niemcy w Tatrach Polskich niem. lub austr. alpinistów.W 1943 krakowski » Zweig Krakau des Deutschen Alpenvereins urządził przy Morskim Oku kurs dla 14 kandydatek na kierowniczki wycieczek tatrz. (Fahrtenleiterinnen), prowadzony przez alpinistkę z Innsbrucku, dr C. Dejaco. Pięć uczestniczek uznano za zdolne do prowadzenia na łatwych trasach tatrz., a dwie z nich zakwalifikowano do prowadzenia również na wycieczkach średnio trudnych, i niektóre z nich już w tymże sezonie spełniały funkcję przewodników dla niem. wycieczek zbior. w Tatry, np. na Rysy. Szkolenie to miało cele wojsk.: podniesienie kwalifikacji sanitariuszek dla niem. odddziałów górskich.

Okres od 1945.

Po pd. stronie Tatr emigracja i wysiedlenie ludności niem. ze Spisza (pod koniec wojny przez władze niem. i zaraz po wojnie przez władze czechosł.) zlikwidowało niedobitki przewodników tatrz. narodowości niemieckiej. Przetrwał tam wojnę tylko jeden przewodnik, Ján Počúvaj jun., a po pol. stronie Tatr wprawdzie klikunastu (m.in. tacy weterani przewodnictwa sprzed I wojny świat. jak Jędrzej Marusarz-Jarząbek, Jakub Gąsienica-Wawrytko starszy, Stanisław Gąsienica-Byrcyn, Jan Stopka-Ceberniak, Józef Gąsienica-Wawrytko, ale z tych niektórzy już nie uprawiali przewodnictwa (z powodu wieku i stanu zdrowia), a inni wkrótce zaprzestali.

Po II wojnie świat. po pol. stronie Tatr nastąpił dalszy napływ taterników niegórali do p., już w 1948 m.in.: Witold H. Paryski, Eugeniusz Strzeboński i pierwsza kobieta w p. tatrz., Zofia Radwańska-Paryska. Sprawy p. łącznie z egzaminami prowadziła dalej Komisja dla Spraw Przewodnictwa Tatrzańskiego PTT, przy czym jej gł. działaczami byli teraz W.H. Paryski i Tadeusz Zwoliński, a z górali Stanisław Gąsienica z Lasa i Józef Gąsienica-Wawrytko.

W tym czasie w pol. przewodnictwie tatrz. nastąpiła zasadnicza zmiana. W związku z umasowieniem turystyki powstała pilna potrzeba dostarczenia dużej liczby przewodników do prowadzenia wycieczek zbior. (wczasowych i in.). Aby zaspokoić tę potrzebę Klub Wysokogórski PTT w 1948 powołał do życia »Komisję Szkolenia Górskiego (KSG) w składzie: przewodniczący Justyn T. Wojsznis, kier. szkolenia W.H. Paryski, Zofia Radwańska-Paryska, Tadeusz A. Pawłowski i Zygmunt Wójcik. Od lipca 1949 komisja ta, z siedzibą w Zakopanem, działała również jako organ ZG PTT.Już w 1948 KSG przeszkoliła na kursie pierwszą grupę (31 osób) tzw. kierowników wycieczkowych, podzielonych na trzy stopnie i uprawnionych do prowadzenia wycieczek po Podtatrzu i po łatwiejszych, znakowanych trasach tatrz. Na kolejnych kursach wyszkolono w sumie ponad stu kierowników wycieczkowych i stanowili oni najniższe stopnie fachu przewodnickiego; rekrutowali się przeważnie z niegórali, mężczyzn i kobiet.Po paru latach, po dodatkowych egzaminach, zostali oni przemianowani na przewodników tatrz. klasy IV, a następnie - w związku z likwidacją tej klasy - na przewodników podhalańskich klasy III, gdyż ustanowiono wtedy trzy klasy przewodników podh., uprawnionych do prowadzenia po Podhalu i łatwiejszymi szlakami znakowanymi w Tatrach Polskich. Od 1951 wszyscy ci przewodnicy byli zorganizowani razem w Kole Przewodników Tatrzańskich PTTK w Zakopanem.Wspomniana Komisja Szkolenia Górskiego prowadziła także szkolenie przewodników tatrz., ratowników TOPR, instruktorów tur. i tatern., ponadto prowadziła kursy tatern. i w 1948 zorganizowała w Zakopanem Szkołę Turystyki Górskiej i Taternictwa KWPTT (kier. W.H. Paryski) do realizowania całego powyższego szkolenia. Jednakże w 1950 ZG PTT z inicjatywy swojej Komisji Turystyki Górskiej rozwiązał zarówno Komisję Szkolenia Górskiego jak i wspom. szkołę, uznając je za niepotrzebne. Po przerwie szkolenie przewodnickie zostało wznowione przez Koło Przewodników Tatrz. PTTK w Zakopanem (które powstało w 1951).Od 1948, w związku z głęboko sięgającym przekształceniem zadań i celów turystyki pol. po II wojnie świat., zaszła konieczność rozszerzenia kwalifikacji przewodników, gdyż do tego czasu poza umiejętnościami praktycznymi wymagano jedynie znajomości topografii i szlaków tatrz., niebezpieczeństw górskich i zasad pierwszej pomocy. KSG już w 1948 wprowadziła do szkolenia kierowników wycieczkowych, a od 1949 również do szkolenia przewodników tatrz., dodatkowo tematy: terenoznawstwo, czytanie map, programy wycieczkowe, komunikacja, ratownictwo, higiena tur., zasady wycieczkowania, organizacja wycieczek zbior., przyroda Tatr i Podtatrza, ochrona przyrody, dzieje poznawania Tatr, historia Zakopanego i Podhala, organizacja turystyki w Polsce, literatura tur. i tatrz., etyka i kultura tur., wychowanie obywatelskie itp.W nast. kilku latach rozszerzono tę tematykę i wymagano od przewodników tatrz. i podh. jeszcze znajomości takich przedmiotów jak: etnografia Podhala (potem całego Podtatrza), historia Podtatrza, zabytki sztuki i budownictwo lud., zagadnienia społ., gosp. i kult. Tatr i Podtatrza. Strona organizacyjna komisji egzaminacyjnej ulegała dość częstym zmianom aż do 1961.

W styczniu 1961 ogłoszono obowiązujące do 1968 zarządzenie nr 173 przewodniczącego GKKFiT z 22 XI 1960 w sprawie wykonywania funkcji przewodnika turystycznego ("Biul. Urzędowy GKKFiT" 1961, nr 1); dotyczyło ono wszystkich przewodników na terenie całej Polski, a więc również tatrzańskich i podhalańskich (jedni i drudzy podzieleni jak dawniej na 3 klasy).

Od tego czasu przy PTTK pozostały tylko sprawy organizacyjne i szkoleniowe p., natomiast egzaminowanie i nadawanie uprawnień przewodnickich należało teraz do GKKFiT, wskutek czego uprawnienia te stały się państwowymi. Wymagania stawiane przewodnikom tatrz. i podh. pozostały bez większych zmian, a warunkiem dopuszczenia do egzaminów stało się posiadanie matury.Od tego czasu kursy dla kandydatów na przewodników prowadziło PTTK (poprzez swe oddziały lub koła przewodników), doszkalanie przewodników prowadziły koła, a egzamin na przewodników tatrz. (czy podh.) dzielił się na dwie części: tzw. egzamin praktyczny (obejmujący jednak również i większość przedmiotów teoretycznych), składany w Zakopanem przed podkomisją mianowaną przez krak. Zarząd Okręgu PTTK, a zatwierdzoną przez krak. WKKFiT, oraz egzamin teoretyczny, składany przed Komisją Kwalifikacyjno-Egzaminacyjną dla Spraw Przewodników Turystycznych przy krak. WKKFiT, który po egzaminach nadawał uprawnienia przewodnickie.

Dnia 1 VI 1968 zostało ogłoszone nowe zarządzenie (nr 26) GKKFiT z 30 IV 1968 w sprawie wykonywania funkcji przewodnika turystycznego ("Dz. Urzędowy GKKFiT" 1968, nr 3); jeżeli chodzi o p. tatrz., zarządzenie to wybitnie obniżyło dotychczasowe wymagania tatern. w klasach wyższych, natomiast rozszerzyło zakres terytorialny uprawnień na obszar objęty poprzednio przewodnictwem podh. (które teraz zostało zlikwidowane). W celu uzyskania uprawnień do prowadzenia na drogi tatern. poszczególnych stopni trudności, przewodnicy tatrz. musieli odtąd zdawać osobne egzaminy, niezależnie od posiadanej klasy przewodnickiej.

Od 1951 przewodnicy tatrz. w Polsce byli zorganizowani w » Kołach Przewodników Tatrzańskich PTTK w Zakopanem i w in. miastach, gdyż rozwój i zmiana charakteru turystyki w Polsce wymagały, aby duże grupy wycieczkowe udające się w Tatry były w miarę możliwości prowadzone przez przewodników tatrz. już z miejsca zamieszkania uczestników, a nie dopiero z Zakopanego.

Takie koła powstały kolejno: Koło Przewodników Tatrz. PTTK w Zakopanem w 1951; członków 254 w 1985. - Koło Przewodników Tatrz. PTTK w Krakowie w 1954 (w 1953-54 jako Sekcja Tatrzańska Koła Przewodników Terenowych); członków 56 w 1985. - Koło Przewodników Tatrzańskich PTTK w Katowicach, w rzeczywistości istnieje od 1963, gdyż wcześniej miało tylko jednego egzaminowanego przewodnika tatrz.; członków 25 w 1963, 17 w 1990. - Koło Przewodników Tatrz. PTTK w Gliwicach w 1973; członków 55 w 1988.Ponadto grupy przewodników tatrz. istniały przy organizacjach zrzeszających przewodników górskich (beskidzkich i in.): Koło Przewodników w Nowym Sączu przy Oddziale PTTK "Beskid", powstało w 1954, zrzeszając wtedy przewodników beskidzkich i terenowych, a potem również i tatrzańskich (10 w 1981). - Studenckie Koło Przewodników Górskich (SKPG) w Krakowie, powstało w 1955 przy Zrzeszeniu Studentów Polskich, a obecnie jest przy Oddziale Akad. PTTK w Krakowie; początkowo zrzeszało głównie przewodników besk., a dopiero później także tatrzańskich. W 1987 od SKPG odłączyli się przewodnicy tatrz. i utworzyli samodzielne » Akademickie Koło Przewodników Tatrzańskich (również przy Oddziale Akad. PTTK). - Studenckie Koło Przewodników Górskich "Harnasie" w Gliwicach, istnieje od 1967, zrzeszając przewodników besk. i sudeckich, później również tatrzańskich (8 w 1985).Z wszystkich tych organizacji najszerszą działalność w Tatrach rozwija » Koło Przewodników Tatrz. w Zakopanem, którego członkowie do 1981 oprowadzili ponad 150 000 grup wycieczkowych (ok. 5 300 000 uczestników).

W 1981 (4 X) powstała Rada Przewodnictwa Tatrzańskiego złożona z przedstawicieli wszystkich Kół Przewodników Tatrzańskich w Polsce, w celu zacieśnienia współpracy między nimi. Pierwszym przewodniczącym tej Rady został Tadeusz A. Pawłowski. W 1990 Rada ta zakończyła swą działalność.

W 1990 na podstawie porozumienia zarządów Kół Przewodników Tatrzańskich w Polsce (Zakopane, Kraków, Gliwice, Katowice) powstało » Centrum Przewodnictwa Tatrzańskiego z siedzibą w Zakopanem jako organ owych Kół i jedyny uprawniony do egzaminowania kandydatów i nadawania uprawnień przewodnika tatrz. Pierwszym prezesem Centrum został Jan Krupski (20 X 1990).

Szkoleniem i egzaminowaniem przewodników tatrz. (i podh.) - i to nie tylko zakopiańskich - zajmowali się najdłużej następujący starsi instruktorzy przewodnictwa tatrz.: W.H. Paryski (1937-81), Zofia Radwańska-Paryska (1948-81), Eugeniusz Strzeboński (1949-78), Kazimierz Dziób (od 1951), Konstanty Stecki (od 1956), Jan Krupski (od 1960), Władysław Cywiński (od 1972), Józef Olszewski i in.

Po pd. stronie Tatr po II wojnie świat. aż do 1957 działali słow. przewodnicy, którzy nie byli w tych latach ani zorganizowani, ani egzaminowani; liczba ich nie przekraczała kilkunastu.

Dopiero Horská služba (HS) w 1957 przeszkoliła kandydatów spośród swoich członków i po egzaminach zatwierdziła 21 VII 1957 pierwszą grupę przewodników tatrz. w liczbie 46 (klasy I: 10, II: 10, III: 26), a następnie dalszych. Od tego czasu przewodnicy ci są związani organizacyjnie z HS-TANAP. W 1958 było ich 55, a w 1961 tylko 38, wszystko członkowie HS (przewodników klasy I: 12, II: 9, III: 17). W 1961 poprowadzili w Tatry 272 grupy wycieczkowe (5742 uczestników). Z okresu międzywoj. żył wtedy tylko jeden przewodnik, Jan Počúvaj jun. (już nieczynny; zmarł w 1969). Następnie liczba słow. przewodników tatrz. wzrosła do 57 w 1978 (klasy I: 23, II: 13, III: 21).

Sprawy organizacyjne p. górskiego (a więc i tatrzańskiego) na terenie całej Czechosłowacji regulowało najpierw zarządzenie ČSTV z 1 V 1959, zastąpione od 1 VII 1967 nowym zarządzeniem (rád pro horské vůdce), uchwalonym 12 VI 1967 przez Ústřední výbor ČSTV (ogłoszone w dodatku do czasopisma "Turista" 1967, nr 12).

Uwagi końcowe.

W 300-letnich dziejach p. tatrz. zaszły wielkie zmiany: w liczbie przewodników, w ich kwalifikacjach, w roli jaką odegrali w Tatrach i poza nimi, w ogólnym charakterze tego przewodnictwa.Aż do poł. XIX w. przewodnicy tatrz. byli nieliczni, prowadzili ludzi w Tatry raczej dorywczo i przeważnie znali niewielkie odcinki terenu tatrz. (choć były wyjątki). Byli to osiadli pod Tatrami Polacy, Słowacy i Niemcy, z zawodu rolnicy, nauczyciele, gajowi i leśniczowie, także szewcy, z zamiłowań myśliwi (koziarze) i dawniej również poszukiwacze złota czy skarbów (stąd ich znajomość Tatr). Wykształcenie mieli podstawowe, rzadziej średnie, często zdarzali się analfabeci.Ubiór pol. i słow. przewodników był ludowy, np. u podh. przewodników bukowe portki , serdak, cuha, kierpce, kapelusz (kłabuk ) z muszelkami. Jeszcze w II poł. XIX w. niektórzy przewodnicy słow. chodzili boso, nawet na Rysy lub Krywań.Specjalny sprzęt górski (lina, raki) zdarzał się wyjątkowo, u pol. górali tylko ciupaga (rąbano nią stopnie w zlodowaciałym śniegu), zamiast plecaka płachta płócienna do noszenia rzeczy na plecach (brzemię ) i nieodzowny kotlik (imbryk) do gotowania wody na herbatę (na otwartym ogniu).Oprócz przewodników szli często na wycieczkę chłopi (tragarze) do dźwigania żywności i wielu in. rzeczy potrzebnych turystom, bo schronisk w Tatrach jeszcze nie było. W grupie bywało więcej przewodników i tragarzy niż turystów.Znajomości terenu przewodnicy nabywali najczęściej na wyprawach myśl. i praktykując jako tragarze. Żadnego szkolenia w przewodnictwie nie było, ani też jakiejkolwiek organizacji.

Po powstaniu pierwszych towarzystw tur. (TT i MKE w 1873) przewodnictwo zostało zorganizowane, wprowadzono podział przewodników na klasy, a ich praca podlegała pewnej kontroli. Poza tym jednak zmiany były powolne i stopniowe aż do II wojny światowej. U przewodników pol. (skupionych teraz w Zakopanem) ubiór lud. się utrzymał, z nielicznymi wyjątkami w latach międzywoj., tylko kierpce zastąpiono butami i powszechne stały się plecaki, a sprzęt tatern. (lina, czekan, raki, haki) tylko u niektórych przewodników. Wśród zakop. przewodników dopiero w 1937 zjawił się pierwszy przewodnik niegóral.Wkrótce po II wojnie świat. w związku z szybkim rozwojem turystyki nastąpiły zasadnicze zmiany, zwł. po pol. stronie Tatr: duży wzrost liczby przewodników tatrz. i to gł. niegórali, także w miastach poza Zakopanem; wyższe i bardziej wszechstronne wymagania na egzaminach i to państwowych; szkolenie na kursach; wyższy poziom ogólnego wykształcenia przewodników (matura, często studia wyższe); powstanie (od 1951) organizacji przewodnickich (Koła Przewodników Tatrz.)Na przestrzeni ostatnich 300 lat duży i różnorodny był udział przewodników tatrz. w różnych dziedzinach działalności człowieka w Tatrach. Przyczynili się wybitnie do rozwoju turystyki i aż do I wojny świat. również i taternictwa. Naukowcom pomagali w prowadzeniu badań w tych górach. Ratownictwo tatrz. od chwili powstania TOPR w 1909 opierało się w znacznej mierze na ciężkiej i ofiarnej pracy przewodników. W czasach II wojny świat. uczestniczyli w ruchu oporu przeciwko okupantowi niem., m.in. jako kurierzy. Po II wojnie świat. również i poza Tatrami wielu przewodników odegrało ważne role w życiu społ., artyst., lit. i politycznym.

Przewodnicy tatrz. zostali uwiecznieni w licznych pozycjach literatury tatrz. Pierwszy pisał o nich Simplicissimus (Daniel Speer) w swej książce z 1683, a z Polaków Stanisław Staszic w swoim dziele O ziemiorodztwie Karpatow (1815), w poezji poświęcili przewodnikom tatrz. osobne wiersze Adam Asnyk, Kazimierz Tetmajer, Jan Kasprowicz i in. Artyści pol. uwiecznili przewodników tatrz. na obrazach, w drzeworytach, w rzeźbie. Przewodnicy są upamiętnieni w nazwach tatrz.: Rumanowy Szczyt, Klimkowa Przełęcz, Tomkowe Igły, Tylkowa Przełączka, Tajbrowa Turnia, Szymkowy Żleb, Jakubowe Ogrody, Danielowy Mur, Sieczkowe Drabiny, Pawłowa Turnia, Pasternakowe Czuby i wiele in. W Zakopanem jest Aleja Przewodników Tatrzańskich. Klimek Bachleda, "król przewodników tatrzańskich", który zginął w akcji ratunk. na Małym Jaworowym Szczycie, ma tablicę pamiątkową na Tatrz. Cmentarzu Symbolicznym pod Osterwą i w Zakopanem.

W 1965 obchodzono w Zakopanem 90-lecie zorganizowanego p. w Polsce, gdyż pierwsi przewodnicy, jakich zorganizowano w Polsce (w 1875) to byli właśnie przewodnicy tatrz., ale początki p. tatrz. sięgają co najmniej poł. XVII w.Zob. też Koło Przewodników Tatrz. PTTK w Zakopanem i in. oraz Studenckie Koła Przewodników Górskich w Gliwicach i Krakowie.

Lit. - Eugeniusz Janota: Przewodnicy zakopiańscy. "Kłosy" 1866, nr 74 i 75. - Walery Eljasz: O przewodnictwie w Zakopanem. "Kraj" 1899, nr 27. - Ivan Bohuš: Z výskumu dejín horského vodcostva vo Vysokých Tatrách. "Nové Obzory" 6, 1964. - Tenże: Na každom kroku kameň. Košice 1966. - 100 lat przewodnictwa tatrzańskiego 1875-1975. Za. 1975. - 100 lat przewodnictwa turystycznego regionu krakowskiego 1875-1975. Kr. 1973 (m.in. prace W.H. Paryskiego i Konstantego Steckiego). - Zofia Stecka: Przewodnictwo tatrzańskie. Wa., Kr. 1981. - Konstanty Stecki: Gawędy o przewodnikach tatrzańskich. Wa.,Kr.1985. - Przewodnictwo turystyczne w Polsce. Wa.,Kr. 1986 (praca zbior., oprac. Zbigniew Kresek i in.). - Zofia Radwańska-Paryska: Przewodnictwo tatrzańskie w Zakopanem. W: "Zakopane, czterysta lat dziejów", t. 2, Kr. 1991.

---