Potkański Karol

Potkański Karol, właśc. Jan Nepomucen Karol P. (16 IV 1861 Prędocinek k. Radomia - 16 VIII 1907 Kraków). Historyk (studia na UJ 1883 i za granicą, dr UJ 1900), prof. UJ 1901-07, czł. koresp. AU 1902. Taternik i alpinista.

W Zakopanem i Tatrach był po raz pierwszy w 1874, a potem często i długo, m.in. w celach leczniczych (choroba płuc i inne oraz neurastenia), ale też po prostu z upodobania, aż do 1907. Taternictwo uprawiał od ok. 1880, także w zimie.

Stykał się i nawet przyjaźnił z wieloma ówczesnymi miłośnikami Zakopanego i Tatr, np. Tytus i Ludwik Chałubińscy, Adam Asnyk, Stanisław Witkiewicz, Maria i Bronisław Dembowscy, Helena Modrzejewska, Leon Wyczółkowski, Henryk Sienkiewicz, Kazimierz i Włodzimierz Tetmajerowie, Józef Rostafiński, Stefan Żeromski, Adam Chmielowski (brat Albert). Był jednym z nauczycieli Stanisława Ignacego Witkiewicza (uczył go historii Polski) i dzieci Sienkiewicza. Utrzymywał przyjazne stosunki z wieloma góralami, m.in. z Sabałą i przewodnikami tatrz.

Zalicza się go do najwybitniejszych taterników z końca XIX w., po epoce Tytusa Chałubińskiego. Po Tatrach chodził z Ludwikiem Chałubińskim i najwięcej w towarzystwie jedynie przewodników góralskich lub samotnie. Jako pierwszy (z przewodnikami) był w 1884 na Cubrynie, w 1892 na Małym Ganku (przy próbie zdobycia Ganku), a samotnie przechodził grań Małego Giewontu. Dopiero drugie były jego wejścia na Baranie Rogi w 1884 (z L. Chałubińskim i przewodnikami) i na Mnicha w 1887 (z Klimkiem Bachledą i Janem Bachledą-Tajbrem).

Był jednym z pionierów taternictwa zim., dokonując pierwszych wejść zim. na Krzyżne (w 1894), Kasprowy Wierch (w latach 1890.) i Czerwone Wierchy, wszystko jeszcze bez nart.Należał też do wcześniejszych alpinistów pol., gdyż chodził po Alpach z L. Chałubińskim w 1884 i 1885 (wejście na Aletschhorn 4182 m), a potem sam w 1891 i 1896.P. w swych pracach hist. nieraz zajmował się Podtatrzem i Tatrami, np. Granice i osiedlenie Podhala ("Spraw. AU" 1896, nr 3), Pierwsi mieszkańcy Podhala ("Pam. TT" 18, 1897), Lachowie i Lechici ("Rozpr. Wydz. Filol. AU" 12, 1898, m.in. o nazwie Lach na Podhalu), Granice biskupstwa krakowskiego ("Rocz. Krak." 4, 1900, m.in. o najdawniejszych wiadomościach o Spiszu), O pochodzeniu Słowian ("Kwart. Hist." 1902, nr 2) oraz w dwóch pośmiertnie wydanych zbiorach jego prac: Pisma pośmiertne (2 t., Kr. 1922 i 1924, tu m.in. Podhale i Pierwsi mieszkańcy Podhala ) oraz Lechici, Polanie, Polska. Wybór pism (Wa. 1965).

Zainteresowania P. obejmowały też podh. kulturę ludową. Swe spostrzeżenia z tej dziedziny, spisane w Zakopanem w 1895 i 1896, ogłosił pt. Z wierzeń i przesądów ludu na Podhalu ("Lud" 1905, nr 1) i Wiatr (tamże 1905, nr 2). Miał on też udział w powstaniu stylu zakopiańskiego: wg oryginalnych wzorów zebranych przez Marię i Bronisława Dembowskich, i rysunków Andrzejkowiczówny dał sobie zrobić w 1886 meble wzorowane na kształtach i ornamentyce mebli podh.; w 1902 były na wystawie Towarzystwa "Polska Sztuka Stosowana" w Krakowie. P. był współzałożycielem tego towarzystwa i w 1906 jego prezesem. W 1904 i 1905 był współred. "Ludu".

P. miał życie ciężkie (choroby i od 1896 trudności materialne), a osobowość skomplikowaną, ale fascynującą. O jego umiłowaniu Tatr pisał Stanisław Witkiewicz w książce Na przełęczy (1891), młody Witkacy ofiarował mu jedno ze swych pierwszych dzieł estetyczno-filoz., dla Sienkiewicza był częściowo modelem postaci Leona Płoszowskiego w powieści Bez dogmatu (1894), Tadeusz Miciński w swej powieści Nietota (1910) potraktował go groteskowo w osobie "pana Melanchtoniusa, najwytworniejszego z dżentelmenów w Turowym Rogu tj. Zakopanem , postaci wykwintnej, bladej i wysmukłej". Asnyk poświęcił mu wiersz Trimurti. Jacek Malczewski, kuzyn P., namalował jego portret i przypuszczalnie był zainspirowany osobowością P. przy malowaniu obrazu Melancholia.

Lit. - Stanisław Eljasz-Radzikowski: Karol Potkański. "Słowo Pol." 1907, nr 386. - Franciszek Bujak: Życie i działalność Karola Potkańskiego. W jego Pismach pośmiertnych, Kr. 1922, t. 1. - Henryk Barycz: Wśród gawędziarzy, pamiętnikarzy i uczonych galicyjskich, t. 1, Kr. 1963, rozdział Karol Potkański. - "PSB" 27, 1983 (H. Barycz). - "BUP" I 3, 1985.

---