Polskie Towarzystwo Tatrzańskie (dawne, 1873-1950)

Polskie Towarzystwo Tatrzańskie (dawne, 1873-1950), skrót TT (1873 - 1920) i PTT (1920 - 50). Pierwsze i do 1906 jedyne pol. towarzystwo tur. czy krajozn.; oprócz działalności tur. i krajozn. na obszarze gór pol. (nie tylko Tatr), TT (PTT) było aktywne w znacznie szerszym zakresie. W 1950 PTT połączyło się z Polskim Towarzystwem Krajoznawczym (PTK) tworząc jedną wspólną, do dziś istniejącą organizację: » Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK).

Przed powstaniem TT. Przed 1873 istniało na świecie już kilkanaście towarzystw tur., ale w tym tylko kilka większych i trwalszych; z wyjątkiem dwóch amerykańskich wszystkie były skupione w Europie zach. i zajmowały się przeważnie Alpami. Najstarsze takie towarzystwo, bryt. Alpine Club, był założony w 1857. Przed 1873 nie było żadnego słowiańskiego towarzystwa turystycznego.

Na przestrzeni ok. 20 lat przed założeniem TT rosła dość szybko liczba prac nauk. oraz artykułów i książek o treści tur. czy krajozn., dotyczących Tatr, wydano również pierwsze pol. przewodniki tatrz.: Eugeniusza Janoty w 1860 i Walerego Eljasza w 1870; w ogólnych pol. przewodnikach po Europie też pojawiały się już rozdziały o Tatrach (np. w Przewodniku dla podróżujących za granicę 1873). Zakopane jednak było wciąż prymitywną wsią, do której jechało się z Krakowa dwa dni furką góralską po złych drogach, a w Tatrach Pol. (i całych Karpatach Pol.) nie było ani jednego schroniska tur. (było przy Morskim Oku, ale spaliło się w 1865).

Powstanie TT. Utworzenie TT w 1873 wynikło więc z rozwoju turystyki pol. w Tatrach i rosnącej liczby publikacji o tych górach, ze wzrastającej popularności Zakopanego jako letniska (od ok. 1840), z przykładu tworzenia towarzystw górskich w in. krajach Europy (od 1857) oraz podejmowanych prób, już od 1869, powołania do życia takiego towarzystwa w Karpatach od strony węg., co zostało uwieńczone powstaniem Węg. Tow. Karpackiego (»Magyarországi Kárpátegyesület) w 1873, nieco wcześniej od TT.

O utworzeniu towarzystwa jednoczącego pol. miłośników Tatr myśleli już w 1871 Adolf Tetmajer (ojciec Kazimierza) z Ludźmierza i archeolog Karol Rogawski. Pobudką były zapewne podobne zamiary po drugiej stronie Tatr, gdzie do projektowanego Towarzystwa Karpackiego starano się w 1871 wciągnąć również i Polaków, ale niezależnie od tego sytuacja do założenia towarzystwa tur. po pn. stronie Tatr już dojrzała. Z zamysłu Tetmajera i Rogawskiego nic jednak nie wyszło.

Myśl założenia towarzystwa pol. pod nazwą Towarzystwa Tatrzańskiego przybrała realne kształty dopiero z inicjatywy Feliksa Pławickiego, który wysunął taki projekt na przyjęciu urządzonym 3 VIII 1873 w zakop. Zwierzyńcu przez właściciela dóbr zakop., Ludwika Eichborna, na cześć Józefa Szalaya, właściciela Szczawnicy. Propozycję Pławickiego poparli wtedy obecni na przyjęciu: Tytus Chałubiński, ks. Józef Stolarczyk, adwokat Stanisław Biesiadecki, dr med. Bolesław Lutostański, Józef Szalay, Ludwig Eichborn. Pierwszy statut towarzystwa opracowali Pławicki i Eugeniusz Janota, a został on podpisany 31 XII 1873 przez formalnych założycieli, którymi byli: hr. Mieczysław Rey, ks. Jadwiga z Zamoyskich Sapieżyna, Marcin Nałęcz Kęszycki, Ludwig Eichborn, Feliks Pławicki i Józef Szalay. Statut ten został zatwierdzony przez władze 19 III 1874. Do faktycznych inicjatorów i twórców towarzystwa należy jeszcze dodać Walerego Eljasza i Maksymiliana Nowickiego.

Kolejne nazwy. W 1873-74: Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie, w 1874-1920: Towarzystwo Tatrzańskie (TT), w 1920-50: Polskie Towarzystwo Tatrzańskie (PTT).Powstając pod zaborem austr. w Galicji i z uwagą założycieli skierowaną głównie na Tatry, stowarzyszenie przyjęło pierwszą formę nazwy, ale na wniosek Walerego Eljasza już w 1874 zmieniono ją na Towarzystwo Tatrzańskie, aby nadać stowarzyszeniu charakter ogólnopolski i umożliwić zrzeszanie członków z trzech zaborów. Zmiana nazwy drugiej na trzecią stała się możliwa dopiero po odzyskaniu niepodległości.

Okres działalności. Zasadniczo od 1873 do 1950, w czasie I wojny świat. również, choć w ograniczonym zakresie, a w latach II wojny świat. (1939-45) działalność PTT była przez okupanta niem. zawieszona; wtedy jedynie Klub Wysokogórski PTT działał konspiracyjnie w Warszawie.

Siedziba. Faktycznie cały czas Kraków, ale formalnie (statutowo) kolejno Nowy Targ 1873-74 i Zakopane 1874, a dopiero od 1874 stale Kraków aż do 1950. Centralny ośrodek organizacyjny i wykonawczy TT mieścił się w Krakowie, a ośrodek drugorzędny specjalnie do spraw tatrz. w Zakopanem; ten ostatni ośrodek był zrazu czynny tylko w lecie, a następnie cały rok, od 1903 w Dworcu Tatrzańskim.

Statuty. Pierwszy statut TT opracowany przez F. Pławickiego i E. Janotę został podpisany przez założycieli 31 XII 1873 i wydany drukiem litograficznym: Statut galicyjskiego Towarzystwa tatrzańskiego (Nowytarg 31 grudnia 1873). Statut ten został uzupełniony i przeredagowany przez F. Pławickiego i E. Janotę (pozostawili pierwotną datę); zatwierdzony był 19 III 1874. Kolejne statuty uchwalono 31 maja 1874, w 1880, 1911, 1922 i 1934. Największe zmiany organizacyjne (decentralistyczne) wprowadził statut z 1922.

Zadania. Przez cały czas swego istnienia, od statutu zatwierdzonego w marcu 1874, PTT miało do spełnienia te same zasadnicze zadania w stosunku do Tatr i w ogóle gór pol.: 1) uprzystępnianie gór (budowa ścieżek i schronisk, organizacja ruchu tur. i przewodnictwa, wydawnictwa, propaganda itd.); 2) ochrona przyrody górskiej (początkowo chodziło gł. o kozicę, świstaka i szarotkę, potem o całą przyrodę żywą i nieożywioną); 3) popieranie badań nauk. w górach i upowszechnianie wiadomości z tej dziedziny; 4) pomoc gospodarcza dla ludności terenów górskich.

Za tym wszystkim (ponieważ PTT powstało w latach zaborów kryły się również i pobudki patriot., objawiające się najsilniej, gdy powstały spory graniczne (np. o Morskie Oko, a później o polski Spisz i polską Orawę).

Ogólnie biorąc, działalność PTT była najżywsza i najbardziej stała w dziedzinie uprzystępniania gór (wraz z in. staraniami o rozwój turystyki) i ochrony ich przyrody (łącznie z wieloletnią walką o stworzenie parków nar.).

Teren działania. TT, wbrew swej nazwie, zajmowało się zasadniczo całymi Karpatami leżącymi w granicach ówczesnej Galicji lub przytykającymi do tej granicy (np. Oddział Czarnohorski TT powstał już w 1877), a w późniejszych latach również i in. górami pol., jednakże Tatry, a potem Tatry wraz z Beskidami Zach. stanowiły gł. obszar zainteresowań towarzystwa.Z czasem powstały liczne jego oddziały terenowe, które zajmowały się różnymi obszarami gór polskich (Sekcja Tur. PTT i potem Klub Wys. PTT rozciągnęły swą działalność alpin. również na góry nawet b. odległe: Alpy, Kaukaz, Andy, Himalaje itd.).

Struktura organizacyjna. W latach 1874-1922 organizacja TT była scentralizowana w Krakowie: tam odbywały się Walne Zgromadzenia członków (głównie krakowskich), które wybierały Wydział (zarząd wykonawczy). Od 1880 odbywały się też wiece członków w sezonie letnim w Zakopanem, ale mogły one uchwalać jedynie dezyderaty pod adresem Wydziału. Ten ostatni miał swych delegatów w różnych miejscowościach pod trzema zaborami, również w Zakopanem.

Po zmianie statutu w 1922 PTT składało się z oddziałów terenowych i akademickich oraz sekcji specjalnych, a od 1935 również i Klubu Wysokogórskiego.Władzami PTT od 1923 były: Zjazd Delegatów (z oddziałów i sekcji), Zarząd Główny i jego Wydział Wykonawczy, zamiast którego w 1930 powstało Biuro Centralne PTT (w Krakowie).

Oddziały. W latach swego istnienia TT miało ponad 40 oddziałów terenowych o różnym okresie żywotności. Zorganizowane były w różnych okresach od Zakopanego po Poznań, Gdańsk i Wilno oraz od Jeleniej Góry aż po Lwów, Kołomyję i Kosów. Jedne oddziały zajmowały się górami w pobliżu swych siedzib, inne działały w górach bardziej odległych.

Tatrami zajmował się najwięcej sam Zarząd Główny (zwany w pierwszych latach Wydziałem), a potem również i oddziały: Oddział "Beskid" w Nowym Sączu (istniejący od 1907), Oddział Warszawski (od 1919), Poznański (od 1921), Krakowski (od 1923), Zakopiański (od 1924) oraz w pewnym stopniu niektóre in. oddziały.

Sekcje. Przy towarzystwie powstały różne sekcje specjalne, wszystkie mniej lub więcej związane z Tatrami i Podhalem (w nawiasach rok powstania):

1. Sekcja Turystyczna (1903), faktycznie taternicka, która w 1935 (jednocząc się z krak. Sekcją Taternicką AZS i Kołem Wysokogórskim przy Oddziale Warsz. PTT) przekształciła się w Klub Wysokogórski PTT.

2. Zakopiański Oddział Narciarzy (1907), który wkrótce przekształcił się w Sekcję Narciarską.

3. Sekcja Przyrodnicza (1910) w Zakopanem, zajmująca się głównie Tatrami.

4. Sekcja Ludoznawcza (1911) w Zakopanem, zajmująca się głównie Podtatrzem (zwł. Podhalem), ale także Tatrami.

5. Sekcja Ochrony Tatr (1912) w Zakopanem, przekształcona później w Sekcję Ochrony Gór.

6. Sekcja Przyjaciół Zakopanego (1914).

7. Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, które wprawdzie powstało w 1909 jako samodzielna organizacja, stało się jednak później Sekcją Ratowniczą PTT zachowując swą pierwotną nazwę.

Członkowie. Liczba członków wzrosła od 260 w 1874 do 2508 w 1913 oraz po I wojnie świat. do 19 719 w 1933, po czym nastąpił spadek do 11 500 w 1939. Po II wojnie świat. liczba członków od 3049 w 1946 wzrosła do 11 744 w 1950. TT do I wojny świat. miało członków najwięcej spod zaboru austr. (gł. z Galicji), ale także sporo spod zaboru niem. i ros.; było też trochę członków mieszkających poza ziemiami polskimi.

Prezesi i sekretarze. Wśród 12 prezesów i 14 sekretarzy ZG PTT wielu odznaczyło się wybitną działalnością na rzecz PTT i rozwoju turystyki górskiej, a niejeden z nich w związku z Tatrami wykazał ponadto dużą aktywność na polu nauk., lit. i tatern. (zob. ich biogramy).

Prezesami byli kolejno: Mieczysław Rey (w 1874-85), Eustachy Sanguszko (1885-90), Władysław Koziebrodzki (1891-93), Stefan Zamoyski (1893-99), Leon Biliński (1899-1901), Andrzej Potocki (1901-02), Antoni Wodzicki (1902-12), Władysław Szajnocha (1912-22), Jan Wacław Czerwiński (1922-32), Stanisław Osiecki (1932-36), Walery Goetel (1936-47), Władysław Wolski (1947-50).Sekretarzami byli: Maksymilian Nowicki (w 1874-76), Leopold Świerz (1876-1903), Jan Nowicki (1903-1905 i 1907-11), Stanisław Krygowski (1905-07), Jerzy Smoleński (1911-13), Adam Lardemer (1913-20), Stanisław Porębski (1920-23), Ferdynand Goetel (1923-25), Emil Stolfa (1925-32), Bohdan Małachowski (1932-33), Władysław Krygowski (1933-36), Jan Alfred Szczepański (1936-46), Władysław Warchał (1946-48), Jan Kazimierz Dorawski (1948-50).

Kierownikami Centralnego Biura PTT byli: Witold Mileski (w 1930-39) i Bohdan Małachowski (1939, 1945-50).

Działacze. Jako szczególnie zasłużonych działaczy TT (PTT) w latach 1873-1950, W.A. Wójcik w swej pracy z 1990 (zob. niżej) wymienia osób 66. Są to przedstawiciele wielu zawodów i dyscyplin nauk., a 90% tych osób poza swą pracą organizacyjną w PTT odznaczyło się też in. ważną działalnością na terenie Tatr i Podtatrza, w rozmaitych dziedzinach (zob. ich biogramy).

Wydawnictwa. Z początku TT nie miało własnego czasopisma i funkcję jego organu w 1874 pełnił oficjalnie tygodnik » "Zdrojowiska", ale niewiele tam było o TT. Najważniejsze wydawnictwa periodyczne Wydziału TT i potem Zarządu Głównego PTT to » "Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego" (1876-1920) i "Wierchy" (1923-49, potem kontynuowane przez PTTK), a ponadto » "Przegląd Turystyczny" (1925-28 i 1932-34) i "Biuletyn Informacyjny PTT" (1946-47, » biuletyny). Wspólnym organem PTT i in. organizacji sport. czy tur. był » "Przegląd Sportowy" w 1923-24 i » "Turysta w Polsce" w 1935-38.

TT i PTT oraz jego oddziały i sekcje, a także Klub Wys. PTT wydały liczne in. wydawnictwa: periodyki, przewodniki, podręczniki, sprawozdania, informatory, instrukcje, statuty, serie heliograwiur i widokówek, albumy, mapy itd., także odbitki wielu prac z własnych periodyków.

Wiele z tych wydawnictw dotyczy Tatr, zwł. periodyk » "Taternik" (1907-1949 jako organ Sekcji Tur. PTT i Klubu Wys. PTT, a następnie kontynuowany przez Klub Wys. PTTK i Pol. Związek Alpinizmu aż do 1991).

Biblioteki. TT już w 1874 stworzyło i następnie rozwijało dwie biblioteki. Jedna to » Biblioteka Tow. Tatrzańskiego w Zakopanem, o charakterze głównie beletrystycznym, istniejąca do 1904. Druga to » Biblioteka Tow. Tatrzańskiego w Krakowie, gromadząca książki o Tatrach i in. górach, a w 1950 przejęta przez PTTK i przemianowana na Centralną Bibliotekę Górską PTTK. Mniejsze biblioteki z literaturą górską miały różne oddziały i sekcje, a także Klub Wys. PTT.

Archiwa. Od początku swego istnienia Wydział TT gromadził starannie wszelkie pisemne akta związane z działalnością towarzystwa. Starsza część tego archiwum, obfita i cenna, została ok. 1935 uporządkowana i zinwentaryzowana przez W.H. Paryskiego. Po II wojnie świat. ta część archiwum została przekazana do Muzeum Tatrz. w Zakopanem, gdzie również znalazły się archiwa niektórych sekcji TT. Archiwa oddziałów TT i innych sekcji zachowały się tylko częściowo.

Muzea. W 1875-79 istniało niewielkie » Muzeum Tatrzańskie TT w Kuźnicach. Nowe zamierzenia TT w tym kierunku (w 1884 i 1887) nie zostały zrealizowane. W 1948 PTT przejęło Muzeum Tatrzańskie im. Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem (jako samodzielną jednostkę organizacyjną), ale już w 1950 muzeum to zostało upaństwowione.

Turystyka. Jednym z najważniejszych zadań TT (PTT) była praca nad rozwojem turystyki górskiej ("uprzystępnianie gór"). Były to starania o polepszenie » komunikacji (drogowej i kolejowej), o poprawę warunków pobytu u stóp gór (zwł. w Zakopanem) oraz różne działania w samych górach (są omówione pod hasłami: » przewodnictwo, » schroniska, »ścieżki, » turystyka, » znakowanie itd.). Skutki działalności TT (PTT) w tej dziedzinie na przestrzeni lat 1873-50 były po prostu ogromne.

Ochrona przyrody. Od 1874 jednym z gł. zadań statutowych była » ochrona przyrody górskiej. TT (PTT) zawsze poświęcało tej sprawie wiele uwagi i wysiłków, m.in. staraniom o powstanie » Tatrzańskiego Parku Narodowego. Działalność TT (PTT) na polu ochrony przyrody górskiej (nie tylko Tatr) to ważna część ogólnej historii ochrony przyrody w Polsce; ponadto działacze PTT odgrywali wybitne role w pol. i międzynar. organizacjach światowej ochrony przyrody (np. Jan Gwalbert Pawlikowski, Walery Goetel).

Badania naukowe. Zgodnie ze wszystkimi swymi kolejnymi statutami TT (PTT) w rozmaity sposób zarówno popierało prowadzenie badań nauk. w Karpatach (zwł. w Tatrach i na Podtatrzu) jak i upowszechniało wiadomości o takich badaniach lub ich wyniki.

Towarzystwo udzielało badaczom subwencji, zakupywało potrzebny sprzęt czy instrumenty, udzielało pomieszczenia w schroniskach. W latach 1874-1939 ok. 5% ogólnego budżetu TT szło bezpośrednio na badania nauk. w górach; w 1933-39 istniał nawet osobny "Fundusz dla badań Karpat", najpierw przy Oddz. Akad. PTT, potem przy Oddz. Krak. PTT. Badania nauk. były też celem niektórych sekcji TT: Sekcji Ludoznawczej i Przyrodniczej.Wiele prac nauk. i pop.-nauk. o Tatrach i in. górach pol., m.in. takich prac, ktore były oparte na badaniach subwencjonowanych przez TT (PTT), opublikowano w wydawnictwach Towarzystwa, a także gdzie indziej. Zarówno "Pamiętnik TT" jak i "Wierchy" są cennym i niezastąpionym źródłem w dziedzinie naukowego poznania Tatr, a różnorodne zbiory i materiały nauk. zgromadzone dzięki pomocy TT (i jeszcze nie wyzyskane w całości) znajdują się w wielu muzeach i zakładach nauk., np. w Muzeum Tatrz. w Zakopanem.

Taternictwo. Rozwój » taternictwa pol. w latach 1873-1950 jest jak najściślej związany z działalnością TT (PTT), zwł. jego Sekcji Turystycznej TT (od 1903), przekształconej potem w » Klub Wysokogórski PTT (1935), a także z działalnością » Koła Wysokogórskiego przy Oddz. Warsz. PTT (od 1930), potem również włączonego w Klub Wys. PTT. Za lata 1873-1950 jednym z podstawowych źródeł do historii taternictwa są roczniki "Pamiętnik TT" i "Wierchy".

PTT odegrało też b. ważną rolę w rozwoju alpinizmu pol., nie tylko poprzez wspom. organizacje; ZG PTT i niektóre Oddziały PTT udzielały subwencji pol. wyprawom alpin. w różne góry świata, a "Wierchy" publikowały ich osiągnięcia.Ratownictwo górskie. Przed powstaniem » Tatrz. Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (w 1909) TT zaopatrywało swe schroniska tatrz. w apteczki, a wyprawy ratunkowe w Tatrach Pol. były organizowane dorywczo, zwykle z udziałem przewodników tatrz. TT. TOPR powstał jako organizacja samodzielna, ale zawsze miała ona ścisłe powiązania z TT, m.in. korzystając z lokalu w Dworcu Tatrz. TT w Zakopanem. W 1927 TOPR stał się Sekcją Ratunkową PTT.

Narciarstwo. TT (PTT) odegrało b. wybitną rolę w rozwoju narciarstwa nie tylko w Tatrach, ale w ogóle w Polsce. Działalność ta obejmowała zarówno narciarstwo tur. i szeroką propagandę narciarstwa jak i narciarstwo sport., zawodnicze.

W dziedzinie narciarstwa tur. w Tatrach rola TT (PTT) była szczególnie wybitna. Była to działalność najpierw » Sekcji Narc. TT (od 1907), a potem również i Komisji Narciarskiej PTT (od 1933). Spośród zawodników SNPTT wyszli mistrzowie narc. w skali krajowej i międzynar.: np. Franciszek Bujak, Bronisław Czech, Stanisław Marusarz, a z kobiet Zofia Stopkówna, Helena Marusarzówna, Anna Bujakówna i Barbara Grocholska. PTT (SNPTT) było też w 1920 jednym z założycieli » Polskiego Związku Narciarskiego, którego pierwszym prezesem został działacz PTT, Mieczysław Świerz.

Sprawy Zakopanego. W pierwszym okresie swego istnienia (do 1920) TT włożyło wiele starań i pieniędzy w rozwój Zakopanego, w którym warunki pobytu dla turystów były jeszcze b. prymitywne w 1873.

Obrona granic. TT miało duży udział w dwóch sprawach związanych z obroną granic ziem pol.: » spór o Morskie Oko oraz » spór o Orawę i Spisz.

Ogólne uwagi. Zaliczanie TT (PTT) do towarzystw tur. czy krajozn. określa charakter jedynie części jego działalności. Powstając w okresie zaborów Towarzystwo dostosowało swą działalność w górach pol. do pilnych potrzeb społ. i nar. na tym terenie. Aż do 1920 równorzędnie zajmowało się w Tatrach i na Podtatrzu (i w ogóle w Karpatach) różnymi problemami tur., gosp., społ., nar. itd., zwł. jeżeli w danych dziedzinach istniały luki w działalności innych instytucji.

W rezultacie Towarzystwo angażowało się intensywnie nie tylko w rozwój turystyki górskiej, ale również w rozwój badań nauk., w obronę granic pol., w sprawy lokalne Zakopanego, w walkę o ochronę przyrody, w starania o poprawę sytuacji gospodarczej ludności góralskiej. Stąd też tak wielkie i różnorodne są zasługi Towarzystwa przede wszystkim w okresie zaborów, ale również i później.

Połączenie z PTK. Już w latach 1930., przy wzrastających utrudnieniach w działalności PTT i PTK, przedstawiciele obu tych towarzystw prowadzili wspólne rozmowy na temat bliższej współpracy lub nawet połączenia obu tych organizacji. Powstała wtedy wspólna Komisja Porozumiewawcza PTT i PTK.

Zaraz po II wojnie świat. wznowiono takie rozmowy i w 1948 ową komisję. W maju 1949 Zjazd Delegatów PTT upoważnił prezydium PTT "do przygotowania wszelkich wniosków, co do połączeń organizacyjnych".

Wśród członków i oddziałów PTT i PTK rozważano trzy możliwości: 1) ścisłe współdziałanie dwóch samodzielnych towarzystw, PTT i PTK; 2) federacja PTT i PTK; 3) fuzja PTT i PTK w całkiem nowe towarzystwo: PTTK. Zdania były podzielone, ale większość za najkorzystniejsze rozwiązanie uznała fuzję: rozwiązanie PTT i PTK i przekazanie ich majątków nowemu towarzystwu. W 1950 uchwaliły to zarządy główne, wszystkie oddziały i wreszcie (16 XII 1950) oddzielne Zjazdy Delegatów PTT i PTK. Dnia 17 XII 1950 powstało » Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK).

Głoszone nieraz twierdzenie, jakoby PTT i PTK zostały zlikwidowane przez ówczesne władze państw., nie jest zgodne z rzeczywistością. Władze nadrzędne (m.in. Rada Turystyczna) jedynie na ostatnim etapie nalegały, aby PTT i PTK szybciej zakończyły swe wieloletnie pertraktacje o formie ściślejszej współpracy, natomiast wybór formy (fuzja) był dokonany przez samych członków PTT i PTK, zgodnie ze statutami tych towarzystw. Dodać można, że w okresie tych pertraktacji nastąpiło też połączenie trzech organizacji tatern. (STPTT, STAZS i KWOWPTT) w jeden Klub Wys. PTT (w 1935) i ścisłe powiązanie organizacyjne Muzeum Tatrzańskiego z PTT (w 1948). W ówczesnych warunkach takie rozwiązania uchodziły za najsłuszniejsze w opinii większości działaczy PTT.

Lit. - Czterdzieści lat istnienia Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie 1873-1913. Kr. 1913 (autorzy Jan G. Pawlikowski i Władysław Szajnocha). - "Wierchy", Rocznik jubileuszowy, 18, 1948 (prace licznych autorów). - "Ziemia" 1975-76, druk 1979 (prace wielu osob). - W.H. Paryski: Początki Towarzystwa Tatrzańskiego i Zakopane. "Wierchy" 47, 1978. - Władysław Krygowski: Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Wa., Kr. 1988. - Wiesław A. Wójcik: Polskie Towarzystwo Tatrzańskie. "Słown. Pol. Tow. Nauk." II 1, Wr. 1990.

---