podziały Tatr i Podtatrza

podziały Tatr i Podtatrza. W różnych celach, nauk. i praktycznych, stosowano nieraz bardziej ogólne lub szczegółowe podziały obszaru Tatr i Podtatrza, ale jednomyślności w tej dziedzinie nie ma, choćby w określeniu zasięgu czy granic samych Tatr lub granicy między Tatrami Wysokimi a Tatrami Zachodnimi. Podział geogr. Tatr jest omówiony pod ich własnym hasłem.

Jeden z najstarszych i najtrwalszych podziałów na omawianym obszarze to wydzielenie czterech krain geogr.: » Orawa, » Liptów, » Spisz i znacznie później » Podhale. Na ziemiach słow. (w obrębie dawnego królestwa Węgier) podział obszaru tatrz.-podtatrz. na jednostki adm., zwane komitatami, został oparty na wymienionych krainach geograficznych. Taki podział adm. wykształcił się w X-XII w. i przetrwał z pewnymi zmianami aż do 1922. Pojęcie zaś owych krain geogr. jest nadal żywotne mimo innego obecnie podziału adm. na kraje (województwa) i okresy (powiaty).

Dodać trzeba, że każdy komitat jako jednostka adm. i zarazem gosp., wywierał integrujący wpływ na niektóre dziedziny kultury lud., zwł. na ubiór, a także na gwary. Granice dawnych komitatów (i starostwa nowotarskiego) pokrywają się w znacznej części z zasięgami różnych typów ubioru lud. i różnych zjawisk gwarowych, chociaż taka prawidłowość została nieraz zaburzona przez ruchy osiedleńcze lub wpływy kulturowe rozwijające się poprzez dawne granice administracyjne.Podział administracyjny (część polska).Do I rozbioru Polski (1772) Tatry Polskie i Podhale wchodziły w skład » starostwa nowotarskiego oprócz wsi nad Dunajcem na wsch. od Waksmundu, należących wówczas do starostwa czorsztyńskiego, z tym że cały ten obszar był już od 1770 okupowany przez wojska austriackie.

Te dawne starostwa pol. (nowotarskie i czorsztyńskie) zostały włączone do Galicji, a przy jej nowym podziale adm. w 1782 weszły w skład » cyrkułu sądeckiego, który objął też Limanowszczyznę, Sądecczyznę i ziemię grybowską. W 1867 cyrkuł sądecki został przekształcony w cztery powiaty (dystrykty), m.in. powiat nowotarski. Ten ostatni (potocznie zwany również starostwem nowotarskim) obejmował całe Podhale i całe Tatry Polskie, od 1925 także pol. części Orawy i Spisza (z likwidowanego wtedy »powiatu spisko-orawskiego), a od 1938 również Jaworzynę Spiską z Tatrami Jaworzyńskimi. W latach międzywoj. ów powiat nowotarski wchodził w skład woj. krakowskiego.

W czasie okupacji niem. (1939-45) od pow. nowotarskiego (Distrikt Neumarkt) odłączono i przekazano Słowacji pol. części Orawy i Spisza wraz z Jaworzyną Spiską i Tatrami Jaworzyńskimi.

Po II wojnie światowej pow. nowotarski w 1945-51 znowu obejmował całe Podhale i całe Tatry Pol. oraz pol. części Orawy i Spisza, ale już bez Jaworzyny Spiskiej i Tatr Jaworzyńskich. W 1951 z pow. nowotarskiego wydzielono równorzędny odtąd z nim powiat miejski Zakopane. W 1951-75 Tatry Pol. znajdowały się więc na obszarze dwóch powiatów: środk. część Tatr Pol. w granicach powiatu miejskiego Zakopane, zach. część w granicach gromad Witów i Kościelisko (obie w pow. nowotarskim), a wsch. część na obszarze gromady Poronin (wieś Małe Ciche) i gromady Bukowina Tatrz. (wieś Brzegi), obie te gromady też w pow. nowotarskim.

Gdy nastąpiła zmiana podziału adm. w całej Polsce, zlikwidowano od 1 VI 1975 pow. nowotarski, włączając jego obszar (wraz z całym Podhalem i Tatrami Pol.) do nowego woj. nowosądeckiego. Teraz, od 1975 do 1977 Tatry Pol. leżały w obrębie trzech jednostek adm.: gromada Kościelisko-Witów, miasto Zakopane i gromada Poronin (w tej ostatniej znalazła się tatrz. część dawnej gminy Brzegi).

W 1977 z tych trzech jednostek adm. utworzono jedną o nazwie: Miasto Zakopane i Gmina Tatrzańska; ta jednostka obejmowała całe Tatry Pol. (» Tatrzańska, Gmina). Na pocz. 1991 wsch. część Tatr Pol. została włączona do gminy Bukowina Tatrz.

Podział administracyjny (część słowacka).

W dawnym królestwie węg. od XI lub XII w. rozwinął się stopniowo podział adm., w którym jednostką terytorialną był komitat, zwany też później stolicą lub żupą (komitát, stolica, župa; Comitat, Komitat, Gespanschaft; megye, vármegye; łac. comitatus); był to odpowiednik pol. województwa. Na czele władz w komitacie stał mianowany przez króla żupan (župan; Gespan; ispán, várispán; łac. comes). Stan prawny komitatów zmieniał się okresowo, ale tu omawiane są jedynie zmiany terytorialne.

Od II poł. XIII w. całe Tatry Węg. łącznie z węg. częścią Podtatrza znalazły się w obrębie komitatu spiskiego i b. rozległego komitatu zwoleńskiego. Ten ostatni podzielił się potem na szereg mniejszych komitatów, wskutek czego od II poł. XIV w. całe Tatry Węg. i Podtatrze Węg. znalazły się w granicach trzech komitatów: » orawskiego, » liptowskiego i » spiskiego. Ten stan utrzymał się do 1918, z wyjątkiem krótkiego okresu 1850-60, kiedy orawski komitat znajdował się w obrębie większego komitatu orawsko-turczańskiego.

Po powstaniu Czechosłowacji podział adm. Słowacji na terenie Tatr Słow. i Podtatrza Słow. był początkowo bez zmian; w 1918-22 istniały żupy: orawska, liptowska i spiska. W 1923-28 liczba żup na Słowacji była zredukowana z 16 na 5; wtedy Tatry i Podtatrze znalazły sie w obrębie dwóch żup: Považská župa (obejmująca Orawę i obszar aż po Żylinę, Trenczyn, Marcin i Kremnicę) oraz Podtatranská župa (obejmująca Liptów, Spisz i Gemer).

W 1928-38 Słowacja była podzielona na krajiny (zeme) i okresy (powiaty). Na Orawie były okresy: Namestovo, Trstená i Dolný Kubín; na Liptowie: Ružomberok i Liptovský Mikuláš; na Spiszu: Poprad, Kežmarok, Spišská Stará Ves, Stará Lubovňa, Levoča, Spišska Nová Ves i in.W 1939-45 Słowacka Republika (Slovenská republika, "slovenský štat") była znowu podzielona na żupy. Było ich wtedy 6, m.in. Tatranská župa, obejmująca Orawę, Liptów i Spisz oraz Turczańskie (z Marcinem).Od 1949 do 1960 Tatry Słow. wraz z ich podnóżem wchodziły w skład kraju (województwa) koszyckiego (Košický kraj) i kraju żylińskiego (žilinský kraj); granica między tymi krajami biegła zrazu z Cubryny przez Krywań, a potem została przesunięta na grzbiet Hliny i wierzchołek Kamienistej (2128 m).Tatry Bielskie, słow. część Tatr Wysokich i kawałek słow. części Tatr Zachodnich (po Kamienistą) leżały do 1960 w pow. Tatry Wysokie (okres Vysoké Tatry, z siedzibą w Starym Smokowcu) kraju koszyckiego, a reszta Tatr Słow. znajdowała się w następujących powiatach (okresach) kraju żylińskiego: Liptowski Gródek (Liptovský Hradok), Mikułasz Liptowski (Liptovský Mikuláš) i Trzciana (Trstená).

Według obecnego podziału adm. od 1960 Tatry Słowackie i ich podnóże leżą w obrębie kraju wschodniosłowackiego (Východoslovenský kraj, z siedzibą w Koszycach) i kraju środkowosłowackiego (Stredoslovenský kraj, z siedzibą w Bańskiej Bystrzycy); granica między tymi krajami zbiega z wierzchołka Kamienistej (2128 m) na pd.Część Tatr, która wchodziła w skład powiatu Tatry Wysokie, leży teraz w obrębie znacznie większego pow. popradzkiego (okres Poprad), który należy do kraju wschodniosłowackiego. Reszta Tatr Słowackich (tj. większość Tatr Zach.) znajduje się w obrębie kraju środkowosłowackiego, na terenie jego pow. liptowskomikułaskiego (okres Liptovský Mikuláš) i pow. dolnokubińskiego (okres Dolný Kubín); granica między tymi dwoma powiatami biegnie główną granią Tatr (od Wołowca do Huciańskiej Przełęczy).Powiaty (okres) dzielą się na gminy (obec), z których następujące obejmują poszczególne części Tatr lub ich najbliższego podnóża (kolejno od granic polskiej gromady Chochołów): Sucha Góra (Suchá Hora), Witanowa (Vitanová), Zuberzec (Zuberec), Huty (Huty), Kwaczany (Kvačany), Matiaszowce Liptowskie (Liptovské Matiašovce), Tarnowiec Liptowski (Liptovský Trnovec), Pawłowa Wieś (Pavlova Ves), Bobrowiec (Bobrovec), Jałowiec (Jalovec), Smreczany (Smrečany), Żar (žiar), Okoliczne (Okoličné), Andrzej Liptowski (Liptovský Ondrej), Końska (Konská), Jakubowiany (Jakubovany), Jamnik (Jamník), Przybylina (Pribylina), Kokawa Liptowska (Liptovská Kokava), Hybie (Hybe), Wychodna (Východná), Ważec (Važec), Szczyrbskie Jezioro (Štrbské Pleso), Stary Smokowiec (Starý Smokovec), Tatrzańska Łomnica (Tatranská Lomnica) i Zdziar (ždiar).

W 1993 od gminy Zdziar odłączono jako osobną gminę Jaworzynę Spiską (obec Tatranská Javorina).

---