Orkan Władysław

Orkan Władysław, właśc. Franciszek Smreczyński, do 1898 Smaciarz (27 XI 1875 Poręba Wielka, pow. limanowski - 14 V 1930 Kraków, poch. w 1931 na starym cment. w Zakopanem). Literat, publicysta, działacz ludowy. Pochodził z rodziny chłopskiej w Gorcach. Uczestniczył w życiu społ. i kult. Podhala, był jednym z czołowych działaczy podhalańskiego ruchu regionalnego (od 1911) i Związku Podhalan, często przebywał w Zakopanem. W 1914 był jedną z osób usilnie starających się o uwolnienie Lenina, aresztowanego przez władze austr. W 1915-17 był w Legionach Polskich.

Literacka i publicyst. twórczość O. w dużej mierze dotyczy jego okolic rodzinnych, Gorców i Limanowszczyzny, ale również i Podhala wraz z Tatrami i Pieninami, a także Spisza i Orawy, zresztą tematyka tych wszystkich ziem górskich w twórczości O. często się łączy lub przeplata.Gorczańska tematyka chłopska panuje w jego najważniejszych powieściach: Komornicy (Lw. 1900), W roztokach (Lw. 1903), Pomór (Kr. 1910), Drzewiej (Kr. 1912); podobnie w jego dramatach, np. Skapany świat (Lw. 1903) czy Franek Rakoczy (Lw. 1908), natomiast podhalańska jest jego szkicowa powieść hist. Kostka Napierski (Wa. 1925) i osobno wydany jej fragment Na Podhalu (Wa. 1952).

Od 1895 wiele swych utworów lit. i publicyst. ogłaszał O. w licznych czasopismach (także zakopiańskich) i in. publikacjach, potem zebrane w osobnych książkach, m.in. zbiory nowel: Nowele (Wa. 1898, z przedm. Kazimierza Tetmajera), Nad urwiskiem (Lw. 1900), Herkules nowożytny i inne wesołe rzeczy (Kr. 1905), Miłość pasterska (Lw. 1908) i sporo następnych, a także osobny wybór dla młodzieży: Z krainy Gorców (Lw. 1934).

W tych zbiorach nowel przeważa tematyka gorczańska, ale jest też dużo utworów o tematyce tatrz. i podh., a nawet spiskiej, np. Owce w burzy, Herkules nowożytny, Jędrzej Baja i powieściopisarz, Jak Józuś chciał, a jak mu wyszło, Wesele Prometeusza, Przez co Sabała omijał jarmark w Kieźmarku, Orły, Śpiący rycerze, Jaś w Chochołowie, Co ma wisieć nie utonie, Na hale, O stworzeniu Podhala, Pomruk gór abo rozmowa. Również i w zbiorach wierszy O. pojawia się różnorodna tematyka, np. w zbiorach Z tej smutnej ziemi (Lw. 1903, tu cykl wierszy Z gór ) oraz Z martwej roztoki (Kr. 1912, tu wiersz Tatry w nocy ).Listy ze wsi (Wa. 1925-27, I-II) to zebrane prace publicystyczne O., omawiające społ. i kult. sprawy Podhala i dalszych okolic, głównie sprawy ludności chłopskiej, ale także bardziej ogólne. Sprawom Podhala są też poświęcone Wskazania (Wa. 1930).Różnorodne zagadnienia Podhala i Tatr są tematem prawie wszystkich studiów i szkiców zebranych w książce Warta (Lw. 1926), jak i wielu nowel i szkiców lit. ogłoszonych pośmiertnie w książce Czantorja i pozostałe pisma literackie (Wa. 1936 i rozszerzone krytyczne wydanie: Kr. 1969).Powiększone wydanie zbiorów Z tej smutnej ziemi, Z martwej Roztoki i Listy ze wsi ukazało się razem pt. Listy ze wsi i inne pisma społeczne (Kr. 1970).Były ponadto dwa zbior. wydania twórczości O.: Dzieła (Kr. i Wa. 1932-38 w 14 tomach oraz Kr. 1960-72 w 16 tomach), różne wybory jego pism i wznowienia, w sumie już blisko stu tomów.

Najkompletniejsze wydanie wierszy O. to Poezje zebrane (Kr. 1968). Jego Wskazania dla synów Podhala , wygłoszone na zjeździe w 1922, były często publikowane (ostatnio jako osobna broszura, Za. 1987) i wciąż są aktualnym programem Związku Podhalan.O. został uczczony pomnikiem w Nowym Targu (1934); jest to wspólne dzieło dwóch rzeźbiarzy, Michała Rekuckiego i Stanisława Marcinowa, a fundatorem był Związek Podhalan w Północnej Ameryce.Nadano imię O. ulicom i szkołom w różnych miejscowościach, a także jednemu z pol. statków.

W 1934 otwarto w Rabce muzeum etnogr. jego imienia. W domu O. w Porębie Wielkiej, w tzw. "Orkanówce" jest urządzone muzeum poświęcone jego osobie, w Ludźmierzu na Podhalu jest Dom Podhalański im. Kazimierza Przerwy-Tetmajera i Władysława Orkana (siedziba Związku Podhalan), a w Gorcach jest i rezerwat, i schronisko im. Orkana.

Lit. - Julian Krzyżanowski: Pieśniarz krainy kęp i wiecznej nędzy. Za. 1927. - "Wierchy" 1930 (Antoni Zachemski). - Stanisław Pigoń: Władysław Orkan. Twórca i dzieło. Kr. 1958. - Jan Gwalbert Henryk Pawlikowski: Z Orkanem w Nowym Targu. "Tyg. Powsz." 1973, nr 38. - "BLP" 15, 1977. - "PSB" 24, 1979 (Józef Dużyk). - "LP-PE" 2, 1987 (Mirosława Puchalska).

---