muzyka

muzyka. Muzyka "tatrzańska" stanowi jakby dwie grupy: m. ludowa w samych Tatrach, którą tu nazywać będziemy "góralską" (tylko zbójnicka i pasterska) i m. "górska", tworzona przez kompozytorów pod wpływem przeżyć w Tatrach lub pośredniego ich odbioru.

M. "góralska" oparta jest - jak m. ludowa na całym Podtatrzu - na specyficznej odmianie gamy lidyjskiej, zwanej przez pol. muzykologów za Chybińskim "gamą podhalańską" o tzw. porządku zstępującym.

M. "góralska" odznacza się różnorodną i zmienną rytmiką, tonacją przeważnie durową; melodie, tzw. przez górali nuty (czasem zdrobniale nucicki ), śpiewane bywają lub grane w różnych wariantach. Niemal każdy wykonawca wprowadza mniejsze lub większe zmiany w danej nucie . Poszczególne melodie są zwykle krótkie, złożone zazwyczaj z kilkunastu taktów; takt przeważnie parzysty, najczęściej 2 4.

Teksty wokalne, niezależne od melodii (dlatego śpiewane na różne nuty ) są krótkimi, zwykle czterowierszowymi zwrotkami, których ostatnie dwa wiersze (a czasem jeden ostatni) w śpiewie się powtarza. Juhasi i pasterki na halach często kończą nutę tzw. wýskaniem - nieartykułowanym gardłowym okrzykiem, zaczynającym się na b. wysokiej nucie i schodzącym w dół rodzajem całotonowego pasażu, zakończonego długą fermatą.

Prawie każdy góral czy góralka jest spontanicznym improwizatorem tak tekstów jak i wariantów nutowych , twórczość ta jest więc anonimowa. Utrzymały się w tradycji jedynie nuty Sabałowe i kilka in., np. Bartusiowa, Słodyczkowa, Walczaka, Studentowicza . Do wyjątków tekstowych należą przyswojone od dawna u górali w śpiewie wiersze Kazimierza Tetmajera: Hej, idem w las oraz Hej, Krywaniu .

W Tatrach muzyką i śpiewem oraz - okolicznościowo - tańcem parali się tylko pasterze i zbójnicy, później czasem także niektórzy przewodnicy, toteż spotykamy takie nazwy melodii jak Zbójnicki, Do zbójnickiego (tańca), Zbójnicka (nuta), Janosikowa (wszystkie w licznych odmianach), Juhaska, Gąsienicowa, Matejowa . Poza tym występują, oczywiście, nuty taneczne: drobny i krzesany. Te nuty zbójnickie, marszowe, taneczne i in. w liczbie ponad setkę zebrał i przepięknie wydał » Stanisław Mierczyński.

Instrumentami muzycznymi górali były » gęśle (gęśliki) - rodzaj prymitywnych małych i wąskich skrzypek, później normalne skrzypce, » basy - coś pośredniego między kontrabasem a wiolonczelą, »piszczałka (mała fujarka) i dość rzadkie już dziś »dudy czyli koza (mylnie "kobza"). Do zupełnie zaginionych należy wielka, blisko dwumetrowa fujera (lub fujara), zwana też trombitą (trąbitą).

Prawie wszystko wyżej powiedziane dotyczy również m. "góralskiej" po słow. stronie Tatr. Tam jednak zaznaczają się wyraźniej wpływy węg. i rusnackie (łemkowskie). Słowacy także mają rozmaite nuty : bacowskie, zbójnickie (gł. o Janosiku), wałaskie czyli juhaskie, wierchowe (horne).Godne wzmianki jest to, że słow. część czechosł. hymnu państw. ("Nad Tatrou sa blýska, hromy divo bíju") jest góralską nutą bacowską, podłożoną w 1919 do tekstu Janka Matuški, a u nas znaną jako "marsz żałobny Janosika".

M. "górska" najczęściej nie ma prawie nic wspólnego z m. "góralską". Jest ona spojrzeniem kompozytora na świat Tatr, przetłumaczeniem odczuć i przeżyć tatrz. na dźwięki. Najsilniej i najgłębiej odbiło się to w m. Mieczysława Karłowicza, przede wszystkim w jego poemacie symf. Odwieczne pieśni (1904-1906), przejmująco wyrażającym muzyką jego uczuciowy stosunek do doznań tatrz.; podobnie w niektórych in. utworach, także w licznych pieśniach solowych do tekstów poetyckich, głównie Tetmajera. Karłowicz zamiłowany taternik i narciarz, pasjonujący się Tatrami, przeżywał je b. intensywnie i głęboko. Jest on dotychczas w m. polskiej najwspanialszym przedstawicielem m. "górskiej". W dziedzinie tej istnieje wszakże liczny poczet wybitnych twórców.

Już w II poł. XIX w. zaczyna wzrastać liczba kompozytorów owej m. "górskiej". Z wielu ich dzieł wymienimy najważniejsze.

W 1871-72 Władysław Żeleński skomponował uwerturę W Tatrach , w 1900 wydano jego operę Janek, skomponował też (po 1891) pieśni do słów Kazimierza Tetmajera. Zygmunt Noskowski jest autorem wielu tatrz. utworów, m.in.: uwertura Morskie Oko (1875), 4-aktowa opera W Tatrach (1888), liczne pieśni na chór i solowe, np. Pozdrowienie Tatr (1900). Filipina Brzezińska z Szymanowskich, popularna w swoim czasie kompozytorka, napisała fantazję na fort. W Tatrach (ok. 1880). Znana taterniczka i ceniona pianistka o eur. sławie, Natalia Janothówna, skomponowała suitę fort. Tatry (1892) pod wpływem przeżyć tatrz. Marceli Popławski jest twórcą koncertu W górach (1904) na skrzypce i ork., oraz poematu symf. Nad przepaścią (1910) na orkiestrę. Dziełem Feliksa Nowowiejskiego jest balet-opera o tytule w pierwszej wersji Tatry (także Leluja, 1926-27), w drugiej, już powojennej - Król Wichrów ; Nowowiejski pozostawił też szkic muzyczny opery Duch Gór oraz kilka pieśni tatrz. Apolinary Szeluto (właśc. Szeluta) w swym dorobku muzycz. ma kwartet smyczkowy Tatrzański, Bolesław Wallek-Walewski skomponował m.in. operę Pomsta Jontkowa (jako dalszy ciąg moniuszkowskiej Halki) w 4 aktach (wykonaną w 1926), pieśni na chór męski: Giewontowa baśń (1924) i Na graniach Tatr (1929).

Jan Maklakiewicz jest autorem obrazka symf. Zbójnicy (1936) na małą ork. kameralną i fort., oraz I aktu opery Wiatr halny (1953). Jan Ekier skomponował Suitę góralską (pierwsza wersja na ork. kameralną 1936, druga wersja na ork. symf. 1937). Wacław Geiger, pianista i kompozytor jeszcze sprzed II wojny świat., w 1942 napisał suitę Tatrami, na głosy solowe, chór i ork., 3 góralskie poematy pieśniowe, kilka kolęd góralskich i in.

Wybitny taternik i alpinista, Wawrzyniec Żuławski, b. silnie związany z górami, nie bez ich wpływu skomponował swój Kwintet fortepianowy (1943), Wierchowe nuty na chór i skrzypce solo (1955), a być może i mazurki (1952).

Kompozytor Jerzy Młodziejowski, także taternik, a równocześnie geograf, autor wielu nauk. prac tatrz., jest w swej muzyce b. głęboko przejęty Tatrami. Jest to chyba najbardziej płodny autor muzyki związanej z Tatrami i Podtatrzem. Jego liczne utwory w większości oparte są na gamie podh.: suita Tatrzańskie drzewa (1952), poemat symf. Wysoko z przełęczy (1962), uwertura Tańcowali zbójnicy (1963), kwartet smyczkowy Drzeworyty tatrzańskie i wiele in.

Piotr Perkowski skomponował Piosenkę tatrzańską na śpiew (1955), także koncert na ork. kameralną W cieniu Atmy (1978). Znany dyrygent Stanisław Wisłocki jest autorem Tańca zbójnickiego na ork. kameralną (1945), Włodzimierz Kotoński wśród swych utworów ma Preludium i passacaglię (1953) zdaje się związaną z Tatrami.

Z kompozytorów powojennych wybija się Wojciech Kilar; jego tatrz. utwory to: Kościelec 1909 (1976), skomponowany na rocznicę śmierci Mieczysława Karłowicza, Krzesany , poemat symf. na ork. (1974), Siwa mgła , poemat symf. na baryton i ork. symf. (1979).

Wielu młodszych podejmuje w swych kompozycjach tematy tatrz. i podh., np. Lidia Długołęcka: cztery miniatury fort. Z bliska i z daleka (1977-78), Goryczki , piosenka (1975), Tryptyk górski na skrzypce, fort. i głos (1977); Andrzej Zieliński: Po górach, po chmurach, śpiewogra do libretta Ernesta Brylla (1969), Krywaniu, Krywaniu, piosenka (1972). Ukazały się również utwory na taśmę, na akordeon, na saksofon itp., również tematycznie związane z Tatrami.

Niekiedy trudno jest wydzielić w m. "górskiej" kompozycje, w których jednak odgrywają rolę elementy "góralskie" melodyczne czy stylistyczne, wykorzystane w mniejszym lub większym stopniu przez kompozytorów.Do takich dzieł należą np.: przede wszystkim Karola Szymanowskiego II kwartet smyczkowy (1927), IV symfonia koncertująca (1932), II koncert skrzypcowy (1932-33) i Mazurki na fort. (1924-25); także Artura Malawskiego balet Wierchy (1944-50); Ignacego Paderewskiego Album tatrzańskie na fort. (1884), później zinstrumentowane na ork. przez H. Opieńskiego i J. Młodziejowskiego; Henryka Opieńskiego Kwartet smyczkowy (Sceny liryczne w formie kwartetu) ; Michała Kondrackiego Mała symfonia góralska (Obrazki na szkle ) (1930); Stanisława Mierczyńskiego taniec góralski Na hali i trio smyczkowe Na Smytniej hali (oba ok. 1930); Ludomira Rogowskiego II kwartet smyczkowy (przed 1939); Tadeusza Kasserna Suita orawska na solo i chór męski (1938) i Sonata orawska na fort. (1957); Tomasza Kiesewettera Krzesany na ork. symf. (1949) i II symfonia "Góralska" (1952); Jana Maklakiewicza II koncert skrzypcowy "Góralski" (1952); Grażyny Bacewiczówny III koncert skrzypcowy (1948); Kazimierza Wiłkomirskiego Symfonia koncertująca na wiolonczelę i ork. (1950); W. Żuławskiego pieśń na głos i fort. Pójdziemy w góry, w góry przyjacielu (1954) do słów Leopolda Lewina.

Natomiast na autentycznych podh. melodiach góralskich, tylko przetworzonych artystycznie, są oparte takie utwory jak np.: Karola Szymanowskiego słynny balet Harnasie, najwybitniejsze dzieło powstałe pod wpływem podh. muzyki góralskiej; Tadeusza Joteyki Fantazja góralska na fort., Jana Pasierba Orlanda liczne kolędy i pastorałki góralskie, Feliksa Rybickiego Krzesany i Wesele na Zawracie, Ludomira Różyckiego Taniec zbójnicki z baletu Pan Twardowski, Artura Malawskiego Tryptyk góralski, Włodzimierza Kotońskiego Tańce góralskie, Jerzego Młodziejowskiego Suita orawska. Zaliczamy je do m. podh., a nie tatrz.Tańce góralskie z opery Halka Stanisława Moniuszki oraz tańce i śpiewki góralskie z Krakowiaków i Górali Jana Stefaniego do tekstu Wojciecha Bogusławskiego są utworami stylizowanymi, nie mającymi nic wspólnego ani z m. "górską", ani "góralską".W okresie przed II wojną świat. istniała już b. bogata twórczość wokalna tatrz., ale po wojnie twórczość ta niebywale wzrosła. Powstała ogromna liczba pieśni, piosenek, melodii, utworów na różne głosy, solo i z akompaniamentem, na chóry Ć capella i z akompaniamentem, do różnych tekstów, szczególnie często Tetmajera: np. tylko do wiersza Zawód skomponowano kilkanaście pieśni, do Limby - kilka.Wśród kompozytorów tych pieśni i piosenek byli m.in.: Ignacy Friedman, Witold Frieman, Katarzyna Gaertner, Wojciech Gawroński, Tadeusz Joteyko, Grażyna Krzanowska, Jerzy Kurczewski, Wacław Lachman, Jerzy Lefeld, Czesław Marek, Władysława Markiewiczówna, Mieczysław Mierzejewski, Henryk Opieński, Jan Pasierb Orland, Mieczysław Surzyński, Adam i Michał Świerzyńscy, Bolesław Wallek-Walewski, Jerzy Wasowski, Aleksander Wielhorski, Andrzej Zieliński i wielu in.; nie sposób tu wymienić wszystkich.Powstała również w obfitości m. filmowa o tematyce tatrz. i podh., np.: Jan Krenz - Błękitny Krzyż (Munka, 1955), Tadeusz Mueller - Zamarłe echo (Adama Krzeptowskiego, 1934), Adam Noworyta - Biały ślad (Adama Krzeptowskiego, 1934), Kazimierz Serocki - Czarci żleb (Tadeusza Kańskiego, 1949), Stanisław Wisłocki - Biały niedźwiedź (Jerzego Zarzyckiego, 1959), oraz liczne in.Wspomnieć też trzeba o m. tanecznej i lekkiej, nawiązanej do tematyki tatrz. i zakop., np. tango Czy pamiętasz tę noc w Zakopanem Zygmunta Karasińskiego (1948), Księżyc nad Giewontem Marka Sarta (1956), Księżycowa noc Edmunda Nowickiego (tango, 1956).

I z drugiej strony Tatr znajdujemy w dziełach licznych kompozytorów tematykę tatrz., utrwaloną w m. "górskiej" czystej oraz wykorzystującej elementy m. "góralskiej". Do kompozytorów tych należeli Węgrzy, Niemcy spiscy, Słowacy (najliczniej) i Czesi.

Wśród Węgrów i Niemców spiskich jednym z pierwszych kompozytorów w tej dziedzinie był Adolf Egner, który skomponował na fortepian zbiorek w 3 zeszytach pt. Tátrai emlékek (Erinnerungen an der Tátra) (1881-83). Prawie równocześnie ukazały się liczne polki i walczyki Aloisa Reinprechta o tatrz. tytułach, np. Tátrai virágok (1885). Ernst Krebsz wydał dwie kompozycje związane tematycznie z Tatrami i Spiszem: anonimowo wydany Karpathen-Touristen-Marsch (Kárpáti turista induló) (1892) i Lieder eines Zipser (1893). I jeszcze jeden kompozytor spiski pisał pod wpływem Tatr: Ján Móry, który skomponował Zipser Lieder na chór męski i fort., Zipser Balladen und Lieder na śpiew i fort. (wśród nich ballada o Jastrzębiej Turni), poemat symf. Pod Tatrami (1929), suita Pod Kriváňom na ork. symf. (ok. 1930) i in.

Wśród słow. kompozytorów jednym z pierwszych, którego inspirowały Tatry, był Ludovít Vansa, napisał i wydał Piesne Sokolov Tatranských (1868) na śpiew z fortepianem. Viliam Figuš-Bystrý w drobnych utworach na fort. Listky do pamätnika (ok. 1915) dał jeden pt. Plesnivec (szarotka), a w rękopisie pozostawił Zbojnícke piesne na śpiew z fortepianem.Znany i ceniony kompozytor Ján Levoslav Bella skomponował dwie kantaty: Svadba Jánošíka (1922) i Divný zbojník (1923), opracował też góralską "nutę" w gamie lidyjskiej: Ja som bača velmi starý. Mikuláš Schneider-Trnavský napisał szereg pieśni opartych na lud. nutach oraz utwór Podtatranská idyla . Kompozytor ten był pierwszym, który wyróżniał m. cygańską i m. węgierską, uważając, że w tej ostatniej są znaczne wpływy słowackie.

Mikuláš Moyzes był autorem m.in. preludiów organowych Naše Slovensko - impresji tatrz. Preludia te syn kompozytora Alexander, sam również kompozytor, opracował jako uwerturę ork.; poza tym napisał zbiór pieśni i tańców Na horách spievajú (1933), uwerturę koncertową Jánošíkovi chlapci (1934) oraz suitę symf. Dolu Váhom (1935). Obaj Moyzesowie, ojciec i syn, byli wg opinii muzyka Milana Licharda pierwszymi słow. kompozytorami muzyki naprawdę poważnej i wartościowej.

Eugen Suchoň, szczególnie oryginalny i ciekawy kompozytor, wydał sporo utworów tatrz., m.in. suitę na chór męski O horách (1940); są to jedne z najpiękniejszych słow. utworów chóralnych. Dziełem tegoż kompozytora jest pierwsza nar. opera słow. Krútňava (1941-48), zawierająca wiele motywów opartych na gamie lidyjskiej; ponadto wywodząca się z przeżyć tatrz. suita na ork. symf. Metamorfózy (1953).

Ján Cikker, zarazem pianista, jednej ze swych pierwszych kompozycji: Sonatína pre klavír (1933), dał motto "Hory moje, hory krásne"; do tatrz. dzieł należy także jego Slovenská suita na ork. symf. (1943), opera Juro Jánošík (1950-53) oraz trzy etiudy na fort. Tatranské potoky (1955), poświęcone Górskiej Służbie (HS), nadto liczne pieśni oparte na lud. melodiach podtatrz.Dezider Kardoš skomponował Zbojnícke piesne na śpiew i fort. (ok. 1937). Ján Zimmer jest autorem suity fort. Tatry (ok. 1950), później zinstrumentowanej na ork. symf. (1953). Również II suita tegoż autora nosi nazwę Tatry i zainspirowały ją przeżycia i wrażenia tatrz., podobnie jak i jego I symfonię.Wpływ piękna przyrody tatrz. odbił się także w niektórych utworach współcz. kompozytorów, braci Móži: Júliusa, wirtuoza skrzypiec, który pisał tańce i pieśni oparte na motywach lud. spod Tatr, oraz Aladára, autora utworów Obrázky z Tatier (na skrzypce) i Oravská rapsódia (na wiolonczelę).W ostatnich latach wielu kompozytorów słow. zaczęło pisać m. do filmów tatrz., np. Tibor Andrašovan - m. do filmów Jánošík (1962), Rodná zem, Obrázky z Tatranského národného parku, Expedícia TANAP i in.; Tibor Frešo - do filmu Leto pod Kriváňom ; Pavol Tonkovič - do filmu Jánošík. Wzmaga się również profuzja różnych utworów okolicznościowych, tańce, marsze, hymny i hasła na rozmaite okazje o tematyce i tytułach tatrz.

Spośród kompozytorów czes., których inspirowały Tatry, czołowe miejsce zajmuje Vítězslav Novák, zamiłowany turysta i taternik, swoje górskie przeżycia transponujący w licznych utworach muzycz., np.: w poemacie fort. Pan (1910-12) z dedykacją "Horám - suverénnym vladcom", przede wszystkim zaś w poemacie symf. V Tatrách (1902, przeinstrumentowanym 1907). Z Tatrami związane są też jego utwory: Sonata eroica na fort. (1900) i Zbojnická sonatina na fort. (1919), zinstrumentowana na ork. przez A. Moyzesa (1939).Prócz Nováka utwory tatrz. komponowali: Karel Hába - opera Jánošík (1928-32); Václav Kašlik - opera Zbojnická balada (1941-44) i balet Jánošík (1951); Oldřich Flossman - Zbojnická sonatina na klarnet i fort. (1952); Ota Čermák, zamiłowany turysta, napisał Tatranské pastorale (1953), z którego jedną frazę wzięła czechosł. telewizja jako sygnał do swych programów; znany kompozytor nowoczesnej m., Bohuslav Martinů, skomponował Zbojnické piesne na chór męski Ć cappella (1957).

Jak widać z powyższego ulubionym tematem tatrz. tak kompozytorów słow. jak i czes. było zbójnictwo, a zwł. Janosik, którego temat powtarza się w operach, pieśniach i baletach. Ciekawe, że wśród grona słynnych kompozytorów czes. jak Smetana, Dvořák, Fibich, Suk, Janaček - nikt nie wiązał swych utworów z Tatrami. Prawdopodobnie nikt z nich nie odwiedził Tatr.

Uwaga. Większość z wymienionych tu kompozytorów ma swoje własne hasła, bardziej szczegółowe i podające więcej tatrz. kompozycji.

Lit. - Bronisław Romaniszyn: Góry w twórczości muzycznej. "Wierchy" 10, 1932. - Stanisław Mierczyński: Muzyka podhalańska. Tamże. - Tadeusz Strumiłło: Muzyka polska a Tatry. "Oscypek" 1952, nr 5. - Ivan Bohuš: Tatry zhudobnené. "Krásy Slov." 39, 1962, nr 11. - Jerzy Młodziejowski: Góry polskie w polskiej muzyce. W: Sympozjum "Góry w kulturze polskiej". Kr. 1975. - Lidia Długołęcka i Maciej Pinkwart: Muzyka i Tatry. Wa., Kr. 1992.

---